Wie ís die man eigenlijk?

De praktijk van het shotgun marriage (door ouders afgedwongen tienerhuwelijk na de ontdekking van een zwangerschap) was misschien zo gek nog niet. Dit vooral Amerikaanse fenomeen stamt uit het midden van de vorige eeuw, toen de seksuele vrijheid toenam maar betrouwbare anticonceptie nog niet algemeen beschikbaar was. Ook in Nederland lag tot eind jaren zestig de huwelijksleeftijd laag en veel van die verbintenissen vonden ongetwijfeld plaats met het pistool op de borst.

De nadelen van onder externe druk gesloten adolescentenhuwelijken zijn zonneklaar. Op die leeftijd ben je nog niet toe aan de verantwoordelijkheid voor nageslacht, er moeten opleidingen worden gevolgd en of de partners geschikt voor elkaar zijn is helemaal dubieus. Dankzij de pil kunnen deze kwesties met een gerust hart worden uitgesteld naar later in het leven. Toch zat er één voordeel aan het shotgun-huwelijk: het nageslacht wist precies waar het aan toe was met papa, mama en de rest van de familie. Het kunnen slechte huwelijken geweest zijn die vaker dan gemiddeld op de klippen liepen of, als ze in stand bleven, geen goede jeugdherinneringen opleverden, maar er werd in ieder geval de moeite genomen om de oerscène van vader, moeder, kind (allen elkaar liefhebbend) daadwerkelijk op te voeren. Dat vinden kinderen fijn.

Die archetypische triade staat onder druk. Niet alleen vanwege de hoge echtscheidingscijfers, maar ook omdat er überhaupt minder wordt getrouwd, niet shotgungewijs en ook niet op de geëigende manier. In plaats daarvan kwamen het ongehuwd samenwonen, de alleenstaande moeder en de stiefgezinnen. Ruim een derde van de kinderen tot 18 jaar leven in niet-traditionele gezinsverbanden – in Scandinavië, waar mensen nog minder van het huwelijk moeten hebben, is dat meer dan de helft. Mooi natuurlijk dat alle vooroordelen tegen alternatieve gezinsvormen zijn verdwenen, maar vaders lopen een veel grotere kans om te worden gemarginaliseerd. Binnen de gezinsdriehoek vormt de vader toch al de zwakste schakel. Sinds het kostwinnerschap geen exclusief mannelijke functie meer is, heeft een vader gewonnen aan overbodigheid. Veel moeders die uitgekeken zijn op hun relatie doen het net zo makkelijk zonder.

Gaat het om de ontbinding van een conventioneel huwelijk, dan bestaan er wettelijke regelingen die de plaats van de vader handhaven in het leven van de kinderen, zoals het vastleggen van een ouderschapsplan en een omgangsregeling. In het geval van samenwonen ontbreekt vaak helderheid over rechten en plichten. Er moeten verschillende hordes worden genomen, voordat een man erkend wordt als ‘juridisch vader met gezag’. Voor stappen als erkenning van het kind, aanvraag van ouderlijk gezag is een handtekening van de moeder nodig. Veel samenwoners denken hier van tevoren niet over na of schuiven de bureaucratische rompslomp voor zich uit, met als gevolg dat veel vaders naar hun kinderen kunnen fluiten als de relatie eenmaal is verzuurd. Zomaar een biologische vader heeft geen rechten en voor alleenstaande moeders is het helemaal makkelijk om de vader buiten beeld te houden. Als er één ding duidelijk wordt uit het onlangs verschenen boek De afwezige vader bestaat niet van Irene Zwaan, dan wel dat een ouderwets huwelijk de vader-kind-relatie veiliger stelt dan wat voor alternatief dan ook. De hele discussie over vaders die typische vaderrollen dienen te vervullen, afgezet tegen moeders die het typisch moederlijke voor hun rekening nemen, is irrelevant vergeleken met dit moeras van rechteloosheid, want het gaat niet om seksespecifiek voorbeeldgedrag – het gaat om twee ouders die alle twee op de een of andere manier aanwezig moeten zijn in het leven van het kind.

In dit verband is het een even merkwaardig als veelzeggend detail dat ouders tegenwoordig moeten kiezen of hun kinderen de achternaam van de vader of van de moeder krijgen. Eeuwenlang was de identiteit van kind gekoppeld aan zijn vader. Je kunt dat zien als een vorm van compensatie. De moeder heeft alles al: zwangerschap, baren, zogen – nooit wordt de zekerheid van het moederschap betwijfeld. Zijn naam verstrekken, waarmee hij de ouder-kindrelatie definieert en het kind in de wereld plaatst, is wel het minste wat een vader kan bijdragen en die vanzelfsprekendheid is hem ontnomen. Hij moet met zijn vrouw onderhandelen over de naam van zijn kind. Dit degradeert een vader tot tweederangs ouder en onderstreept zijn rol als schimmige figurant in de symbiose tussen moeder en kind.