Troost

Beatrijs Ritsema

Op een terloopse manier ging het gesprek van Wim Kayzer met Richard Rorty meer over de zin van het leven dan in andere afleveringen in de serie 'Van de schoonheid en de troost'. Op grond van een enkel boek van zijn hand en vanuit secundaire literatuur had ik van Rorty de indruk van een energiek soort no nonsense filosoof, zo eentje die niet bij de pakken neerzit, geheel in de traditie van het Amerikaanse pragmatisme. Maar bij Kayzer zag ik een wat korzelige man, ouder dan ik me had voorgesteld, die twijfelde tussen wanhoop en verlegenheid, als er weer eens een fundamenteel thema werd aangesneden.

De lichte gêne, de wegwerpende manier van spreken, de plotselinge stiltes als hij alweer klaar was met een van zijn betoogjes maakten hem sympathiek. Ook bracht hij in ieder geval één gedachte naar voren die ik nooit eerder had gehoord. Hij zei dat in het kielzog van de Verlichting het toekomstperspectief van de mens zich verplaatste van de hoop op eeuwig geluk in het hiernamaals naar de hoop op een beter leven voor het nageslacht. De opkomst van de technologie beloofde meer greep op de ellendige omstandigheden in het dagelijks leven en daardoor een vermindering van leed. Hoe meer de mens zijn omgeving naar eigen inzicht in kon richten, hoe minder de behoefte aan compensatie na de dood. Het vooruitgangsgeloof hecht zich dan aan het eigen nageslacht. Als wij zelf niet zullen profiteren van een betere wereld, dan toch in ieder geval onze kinderen of kindskinderen.

De consequentie van deze gedachte is dat in alle generaties van vóór de Verlichting ouders niet speciaal hoopten op een betere toekomst voor hun kinderen. Dit is nauwelijks voorstelbaar, omdat het zo'n elementair menselijke wens lijkt. Zouden de slaven bij de oude Grieken of de horigen in de Middeleeuwen niet gehoopt hebben dat hun kinderen het er beter af zouden brengen in het leven en zouden ze geen moeite hebben gedaan het lot een duwtje in de goede richting te geven? Misschien een enkeling, maar verder moet het statische van vroegere culturen, waarin inderdaad alles generaties lang hetzelfde bleef, niet onderschat worden. Zoals het weer van vandaag de beste voorspelling is voor het weer van morgen, was het leven dat willekeurige ouders leidden de beste voorspelling voor het leven van hun kinderen.

Een andere vraag die Rorty's stelling bij me opriep was of deze ouderlijke wens nog steeds als een drijvende kracht in het leven fungeert. Het meest voor de hand liggende voorbeeld zijn natuurlijk immigranten of vluchtelingen die bereid zijn onder aan de maatschappelijke ladder te beginnen om hun kinderen de kans te geven vooruit te komen. En er zijn allerlei andere sappelende groepen die deze hoop koesteren. Maar hoe zit het met het welvarende deel van de westerse bevolking dat opgegroeid is in comfort en gezondheid, zonder levensbedreiging, zonder structureel leed? Ik kan niet zeggen dat ik op een beter leven voor mijn kinderen hoop dan ik zelf gehad heb, want mijn leven is al goed – met inbegrip van ongeluk en leed. Louter zonneschijn nastreven is irreëel, maar de afwezigheid van hoop op lotsverbetering voor het nageslacht brengt mij en al die andere miljoenen aangename levens leidende generatiegenoten wel pats terug in de statische culturen van voor de Verlichting. Je hoopt maar dat de kinderen het er niet slechter van afbrengen dan jijzelf, zal ik maar zeggen. In al z'n minimalisme niet echt een zingevende gedachte.

Behalve het najagen van geluksmomenten blijft er niets over. Op termijn geven die momenten geen troost. Pijn en geluk vervliegen even hard. Als iemand zich ellendig voelt, knapt hij niet op door terug te denken aan vroeger geluk. Een verzameling vol goede herinneringen is van nul en generlei waarde in tijden van extreme misère. Wat dan wel? Kennis, zei Rorty. Alleen door er veel vanaf te weten kon de een of andere wilde orchidee of zeldzame vogel iets voor hem betekenen. Meer dan afleiden van de condition humaine doet kennis ook weer niet. Maar als strohalm om je aan vast te klampen is kennis net iets betrouwbaarder dan het geluk zelf.