Topzwaar

Beatrijs Ritsema

Het Nederlandse onderwijs begint steeds meer op een Amerikaanse kerstboom te lijken: die wordt traditiegetrouw zo volgehangen met de meest uiteenlopende prullaria dat je alleen nog uit de contouren kunt opmaken wat de monstruositeit in oorsprong was – een boom. Ook het onderwijs wordt voortdurend opgetuigd met nieuwe leerdoelen, basisvaardigheden en kernvakken. Essentieel in deze ontwikkeling is dat er altijd iets bij komt en nooit iets af gaat.

De dingen die opgroeiende kinderen moeten leren kun je verdelen in concrete en abstracte kennis. Het middelbaar onderwijs bestreek op het continuüm van concreet naar abstract het grote middengebied, met bijvoorbeeld lichamelijke oefening en spelling aan de concrete kant tegenover goniometrie en Tacitus vertalen als meer abstracte vaardigheden. Uitgesproken concrete vakken als metaalbewerking en uitgesproken abstracte vakken als vergelijkende taalwetenschap werden niet onderwezen.

Een paar jaar geleden vond een uitbreiding plaats in de richting van het concrete eind van het continuüm, toen de vakken techniek en verzorging een plaats kregen in het curriculum van de middelbare school. Dingen die kinderen vroeger thuis of van hun opa of van oudere kinderen leerden (hoe plak ik een fietsband, maak ik andijviestamppot klaar, naai ik een knoop aan, demonteer ik een stekker) vallen nu onder de formele onderwijsdoelstellingen. Blijkbaar laat de primaire omgeving van een kind het afweten qua praktische socialisatie.

Nu staat een tweede uitbreiding voor de deur en om een derde wordt gevraagd. Filosofie zou een verplicht vak worden (hiermee komt de abstractie binnenboord) en verder gaan er stemmen op om op de een of andere manier kwesties die de moraliteit betreffen in het onderwijs te incorporeren. Optimisten denken dat deze twee aandachtsgebieden wellicht te combineren zijn (want is de ethica niet een onderdeel van de filosofie?), maar in werkelijkheid hebben ze nauwelijks iets met elkaar te maken. Na Aristoteles heeft geen filosoof nog iets behartigenswaardigs aan de ethica toegevoegd, althans niet iets wat consequenties heeft voor het dagelijks leven, en daar gaat het om bij degenen die de moraal in het toch al topzware onderwijs opgenomen willen zien.

Tegen de filosofie als apart middelbare-schoolvak pleit haar abstractie. Je kunt filosofie weliswaar beschouwen (samen met theologie) als de moeder van alle wetenschappen, maar het heeft als vak toch wel een extreem hoog meta-gehalte: zonder inhoudelijke voorkennis van politiek, wetenschap, literatuur en vooral heel veel geschiedenis blijft het allemaal een beetje in de lucht hangen. Hoe kun je, om een voorbeeld te nemen, het denken van Nietzsche naar waarde schatten, als je niets weet van de inhoud en de betekenis van het christendom?

Scholieren kunnen zich natuurlijk à l'improviste over de een of andere leerstelling buigen (de mens is een tabula rasa, gooi het maar in de groep) en dat zal best een geanimeerde discussie geven, maar ook wel een heel vrijblijvende. Zoals het vak maatschappijleer er nooit in is geslaagd zich aan de kluisters der vrijblijvendheid te ontworstelen, zo zal het de filosofie op de middelbare school ook niet lukken. Op een laag niveau manifesteert het zich in oeverloos geouwehoer, op een hoog niveau draait het om meta-bespiegelingen die slechts enkelen interesseren.

Hoe belangrijk filosofische vragen ook zijn, ze komen beter tot hun recht in een contekst van 'gewone' vakken dan wanneer er een schijnwerper op wordt gericht. Elk schoolvak geeft aanleiding tot filosofische (of maatschappijleerachtige) uitweidingen en elke leraar zou van tijd tot tijd dat soort uitstapjes moeten maken.

Dat geldt trouwens ook voor de moraal. Het heeft geen zin om aparte lesuren in te richten voor het uitspitten van ethische dilemma's over wie voorrang krijgt bij de hart-longmachine, de bejaarde-met-beroerte, de alcoholist of de baby-met-defecten, zolang er op school wordt gestolen, gespijbeld, gespiekt, gepest en in elkaar geslagen.

De aristotelische ethiek is niet gebaat bij aparte inroostering. Die moet impliciet aanwezig zijn in de hele school.