Therapiecultuur

Frank Furedi: Therapy Culture. Cultivating Vulnerability in an Uncertain Age. Routledge. Importeur ?

De Britse socioloog Frank Furedi, die in een eerder boek Paranoid Parenting de door angst beheerste moderne opvoedingsstijl analyseerde, beschrijft in Therapy Culture. Cultivating Vulnerability In An Uncertain Age hoe de therapeutische denkwijze de afgelopen dertig jaar geëxpandeerd is vanuit de spreekkamer tot in allerlei uithoeken van de maatschappij. In een therapeutische situatie vormen emoties het vertrekpunt; er wordt gewerkt aan het psychisch welbevinden van de cliënt. Furedi stelt dat de bijbehorende taal van het ‘emotionalisme’ is overgesprongen naar het domein van de politiek, werk, school, het dagelijks leven en de media.

In zijn inleiding staan een paar interessante grafieken. Van een vijftal typisch therapeutische termen werd in 300 Britse kranten nagegaan hoe vaak ze voorkwamen in de periode 1980-2000. In 1986 kwam self esteem slechts drie keer voor; in 1994 begint de lijn ineens bijna vertikaal omhoog te schieten tot een frequentie van 3500 in 2000. Het woord trauma steekt in 1994 ook stevig van wal en groeit in zes jaar tijd van een frequentie van minder dan 500 tot meer dan 5000. Stress, syndrome en counselling vertonen dezelfde stijgende lijn, met voor stress in het jaar 2000 meer dan 23000 vindplaatsen.

Deze staatjes zeggen eigenlijk alles al. De rest van het boek is een invuloefening, die temidden van de vele vergelijkbare cultuurkritiek (Christopher Lasch, Robert Hughes, Wendy Kaminer en, in Nederland, Jolande Withuis schreven eerder boeken met een soortgelijke strekking) niet heel veel nieuws te bieden heeft. Het gaat over slachtofferschap, kwetsbaarheid, de neiging om ongewenst gedrag in termen van verslaving of ziekte te beschouwen, de dwang tot authenticiteit en, daarmee samenhangend, de erosie van de privacy. Het therapeutische ethos waar volgens Furedi de hele maatschappij van doortrokken is, leidt tot psychologisering van ervaringen, iets wat mensen niet autonomer en vrijer maakt, maar juist afhankelijker. In de mediaverslaggeving bijvoorbeeld rondom het proces van Timothy McVeigh, pleger van de bomaanslag in Oklahoma City, figureerden voortdurend de woorden ‘healing’ en ‘closure’, psycho-medische termen uit de rouwverwerkingstheorie die misschien hun nut hebben in een therapeutische setting, maar die iets absurds krijgen wanneer ze worden toegepast op gemeenschappen of hele stadsbevolkingen.

De verspreiding van het therapeutische gedachtengoed in het dagelijks leven heeft ertoe geleid dat er bij ongeluk, conflicten en problemen veel sneller een beroep wordt gedaan op deskundigen. ‘We leven in een tijd van persoonlijke trainers, coaches en mentoren.’ De intimiteit van gezin, familie en vrienden vormt geen veilige haven voor een individu-met-problemen, maar een giftige omgeving die tot wantrouwen moet stemmen. In de jaren negentig circuleerde een tijdlang de mantra dat ‘97.5 procent van alle gezinnen dysfunctioneel zijn’. Seksueel misbruik, psychische en lichamelijke verwaarlozing, huiselijk geweld, doodslag, co-afhankelijkheid, enabling behavior, al die misstanden spelen zich af achter de gesloten voordeuren van reguliere gezinnetjes. Vandaar dat de therapiecultuur daar graag een vinger achter wil krijgen door op school counsellors in te zetten die emotie-onderwijs verzorgen over goede en slechte aanrakingen, over anger-management bij conflicten, en die de kinderen vragen stellen over hoe het er bij hen thuis aan toe gaat en of er wel eens klappen vallen. Deze emotionele opvoeding van staatswege dringt op een veel onaangenamere wijze de geest binnen dan gewone disciplinaire maatregelen bij normoverschrijdend gedrag.

Furedi zet zich hiertegen af, omdat hij vindt dat mensen beter autonoom kunnen blijven dan zich onderwerpen aan het therapeutische regime, met alle zelfreflectie en externalisering die daar bij te pas komt. Met externalisering bedoelt hij het op zoek gaan naar oorzaken voor ongeluk en die – vanzelfsprekend – altijd ergens anders vinden dan bij jezelf of bij het toeval. Dus: drukke kinderen zijn druk omdat ze ADHD hebben. Slechte leerprestaties zijn het gevolg van dyslectie of dyscalculie. Koopverslaving komt door emotionele verwaarlozing als kind. Een natuurramp is een gevolg van falend beleid van de overheid die dit had moeten voorzien. Sigarettenfabrikanten worden aangeklaagd door longkankerpatiënten. Als er iets problematisch aan de hand is kortom, dan wordt daar een therapeutisch raster overheen gelegd met als belangrijkste doel: jezelf (weer) prettig voelen. De therapeutische manier van denken, die veel belang hecht aan authenticiteit, jezelf kwetsbaar durven opstellen, maar ook aan assertiviteit en geluksstreven staat zo model voor het leven zelf. In Furedi’s visie staat de therapiecultuur vijandig tegenover ouderwetse zelfbeheersing (die doorgaat voor ‘verdringing’) en is daarentegen bijzonder gespitst op het bevorderen van self esteem, dat als voorwaarde wordt beschouwd voor het bereiken van geluk.

Een voorbeeld van de manier waarop het therapeutische begrip self esteem wordt misbruikt voor maatschappelijke doeleinden is de manier waarop seksuele voorlichting aan middelbare scholieren wordt ingekleed in Amerika. Voor de jaren zestig stond deze in het teken van passiebeteugeling. Tienerseks kon tot maagdelijkheidsverlies en ongewenste zwangerschap leiden, allebei bedreigend voor de gemeenschap en de sociale orde. Tieners werd voorgehouden dat ze zichzelf moesten beheersen, anders zou het slecht met hen kunnen aflopen. De jaren-zestig-revolutie zorgde door de beschikbaarheid van anticonceptie voor meer nadruk op zelfvertrouwen. Tieners werd ‘veel plezier’ toegewenst; ze kregen de vrijheid om te experimenteren wanneer ze volgens henzelf ‘eraan toe waren’ en ze werden gewaarschuwd om zich onderwijl goed te beschermen tegen zwangerschap en geslachtsziektes. Halverwege de jaren tachtig verschoof de boodschap van zelfvertrouwen naar behoud van self esteem. Tienerseks is weer even beladen als bedreigend als vroeger, maar in de voorlichting die just say no propageert, wordt nu gewaarschuwd voor aantasting van het self esteem en voor seks-verslaving als mogelijke gevolgen van ‘yes’. Om de zelfwaardering intact te houden en de verslaving op afstand kunnen tieners contracten ondertekenen, waarin ze zich vastleggen de eerstkomende vijf jaar maagd te blijven. Alleen met aanvaarding van de stelling dat seks uit de aard der zaak zondig is, valt er enig verband met zelfwaardering te ontdekken.

Het bedrieglijke van de nadruk op self esteem (als een algemeen nastrevenswaardige geestesgesteldheid) is dat oorzaak en gevolg steeds worden omgedraaid. Allerlei ongeluk en problemen waar mensen zoal mee kampen worden geweten aan een lage zelfwaardering. Crimineel gedrag in slechte wijken, eenzaamheid, eetstoornissen, het hele scala van verslavingen, slechte schoolprestaties worden in de therapiecultuur beschouwd als gevolgen van laag self esteem, terwijl het omgekeerde veel meer voor de hand ligt. Je wordt vanzelf tevredener over jezelf, naarmate je betere prestaties levert en dingen doet waar anderen waardering voor hebben. Van gewetenloze misdadigers (sociopaten) is trouwens bekend dat zij een bovengemiddelde zelfwaardering aan de dag leggen.

Een ander aspect van de therapiecultuur, waar Furedi een hekel aan heeft is de vraag om openheid en eerlijkheid, die binnen privérelaties en in de spreekkamer vanzelfsprekend is, maar die ook toegepast wordt op het openbare leven. Het is niet alleen een kwestie van vlijtig omvergehaalde taboes, waardoor alles wat privé was ongecensureerd op het marktplein van de media wordt uitgevent, maar ook van deugdzaamheid. Openheid over het innerlijk leven en vooral over tegenslag, frustraties, ja het liefst over trauma’s wordt gewaardeerd en beloond. Hoe groter de openheid, hoe deugdzamer de kwebbelaar (Oprah Winfrey: ‘Thank you for sharing this with us’). Egodocumenten van mensen over hun ziekte, hun depressies, hun verslavingen (seks, eten, drinken), verheugen zich in groeiende populariteit. Beroemdheden die tegen de lamp zijn gelopen met fraude, misdrijven of seksuele transgressie, kunnen een tweede, goedbetaalde carrière beginnen in het lezingencircuit, waarin zij uit de doeken doen hoe het allemaal zo gekomen is (rottige, liefdeloze jeugd) en hoe ze met een ‘proces van healing’ bezig zijn. Kwetsbaarheid gaat ongezien door voor authenticiteit, met als zij-effect dat mensen die hun emoties binnenboord houden of zich geremd betonen als niet-authentieke ontkenners, verdringers of erger worden beschouwd. Extreem voorbeeld: Prins Charles die in een Engelse krant als ‘child abuser’ werd afgeschilderd, omdat hij zijn armen niet om de schouders van zijn zonen sloeg bij de begrafenis van prinses Diana.

De grote hoeveelheid voorbeelden van doorgeslagen therapeutisering doet de lezer bijna vergeten dat gevoelens wel degelijk van belang zijn. Ze liggen aan de basis van hoe mensen tegen zichzelf en de wereld aankijken. Elke rationele analyse komt voort uit een gevoel. Het zwakke van Furedi’s aanklacht, behalve dat die nogal studieus geschreven is, met veel noten en een niet al te meeslepende stijl, is dat hij niet of nauwelijks analyseert waar deze emotionele ‘mess’ waar we ons kennelijk in bevinden, nu eigenlijk vandaan komt. Therapieën en filering van de emoties maken een mens niet gelukkig, is de onderliggende boodschap. Maar dat deed de teloorgegane tanden-op-elkaar, niet klagen maar dragen cultuur ook niet. Het is geen voorbeeld van verslechtering dat leraren op school meer oog hebben voor problemen van kinderen thuis, of dat er instanties bestaan als slachtofferhulp, of dat kanker geen taboe meer is. Ook al komt er nog zo veel onzin voort uit het doorexerceren van emoties in alle maatschappelijke geledingen, iedereen kan eruit vissen wat hem zint en de rest laten liggen. De therapiecultuur vormt een onderdeel van het maakbaarheidsideaal en als je er niet aan mee wil doen, dan hoeft dat niet. Het staat iedereen vrij om het geluk na te jagen of het ongeluk te verdringen.

Beatrijs Ritsema