Terug naar de niche

De doodsnood van de Polare-boekwinkels biedt een onprettige aanblik voor degenen die het boek een warm hart toedragen. Dat zijn er overigens minder dan je zou verwachten op grond van de aandacht die het dreigende faillissement trok. De verdwijning van winkels waar je cd’s kunt kopen voltrok zich zowel grondiger als geruislozer. Zelf hoor ik tot de snel slinkende groep suckers die nog wel eens een cd’tje aanschaffen, en nog niet eens zo lang geleden werd me duidelijk dat de winkel waar ik al jaren kom (Concerto in Amsterdam) met nog een paar andere de enig overgebleven concrete platenzaak in den lande is. Niet dat muziek passé is – iedereen downloadt of streamt al dan niet legaal wat hij maar wil horen – het is de fysieke muziekdrager die passé is.

Dat boeken hetzelfde lot te wachten staat lijkt onvermijdelijk en stemt nostalgisch, maar dat die Polare-keten verdwijnt is misschien niet zo erg. Een keten van kwaliteit is bijna een contradictio in terminis. Een keten à la Ikea, Etos, Blokker, McDonalds, Starbucks impliceert massaproductie. De handelswaar beantwoordt aan veiligheidsvoorschriften en aan de smaak van de massa; de klant weet precies wat hij kan verwachten. Voor bestsellers bestonden al lang ketens: de AKO en de Libris, en de simpele kantoorboekwinkels op het platteland verkochten ook populaire boeken. Bij Polare was de bedoeling dat een stuk of twintig gerenommeerde boekwinkels de krachten zouden bundelen in een breed kwaliteitsoffensief, geflankeerd door nevenactiviteiten als koffiedrinken en de verkoop van paraliteraire hebbedingetjes. Dat mislukte natuurlijk. Van een nichemarkt kun je geen V & D maken.

Even afgezien van de belangstelling voor bestsellers is het publiek voor boeken niet heel groot. Ik vermoed dat hooguit tien procent van de bevolking uit vrije wil met enige regelmaat een boekwinkel binnenloopt om te kijken of er iets interessants ligt en om eventueel iets voor zichzelf te kopen. De immer groeiende boekverkoop van de laatste decennia (waar met de crisis een eind aan kwam) was niet te danken aan groeiende leeshonger, maar aan cadeau-aankopen: mensen gaven elkaar op enorme schaal boeken cadeau, die ongelezen in de kast belandden. Nu is de concurrentie van computerschermen en telefoontjes zo groot dat boeken er nauwelijks nog aan te pas komen in de vrijetijdsbesteding. Bovendien kun je ze ook in de vorm van e-book lezen.

Het fysieke boek gaat weer terug naar de niche, waar het eeuwen lang sinds de uitvinding van de boekdrukkunst in verkeerde: een reservaat voor een relatief kleine groep die toevallig belang stelt in literatuur en ideeën. De kwaliteitsboekhandel zal overleven, zoals er ook winkels met elitaire delicatessen of bijzonder design blijven bestaan. Voor de liefhebber, geen massaklandizie. Die teruggang is al enige tijd merkbaar. Overal verdwijnen boeken uit de huiskamer. Een interieur met een boekenkast naast de tv kan niet anders dan van een vijftig-plusser zijn. In de kranten (die zelf ook op hun retour zijn) worden boekrecensies korter, de boekenbijlages worden dunner of verdwijnen helemaal. Bibliotheken worden gesloten dan wel omgetoverd tot luxe, multimediale ontmoetingsruimtes met koffiezitjes en schrijfcursussen. Het is al vaker opgemerkt, maar het blijft vreemd: hoe meer het lezen terugloopt, hoe meer mensen willen schrijven. Alsof er voor de toch al op hol geslagen boekenproductie maar één uitweg is: de vlucht naar voren.

Het doet me denken aan de problemen met hoogopgeleiden. Daar zijn er ook te veel van. Afgestudeerden kunnen geen baan vinden, sappelen in onbetaalde stages om ervaring op te doen en mogen blij zijn met af en toe een tijdelijk contractje. Jarenlang is ingezet op zoveel mogelijk jongeren naar het hoger onderwijs en nu de doelstelling van veertig procent ruim bereikt is, blijkt er geen werk voor hen te zijn. De maatschappij kan zo veel elite niet absorberen. Er is geen behoefte aan zo veel psychologen, economen, historici, communicatie- en mediadeskundigen. Net zo min als er nog behoefte is aan boeken.
De universiteit was tot een jaar of twintig geleden een elitair instituut, waar het in de alfa- en sociale wetenschappen vooral draaide om het lezen van boeken. Intellectuele vorming was belangrijker dan een beroepsperspectief, waarmee het vanzelf wel in orde kwam. Maar een elite kan nooit massaal worden opgekweekt, zie Polare. Bij te veel aanbod stort de markt in.