Te weinig verschil tussen actievoerders en machthebbers

Rendement is een te breed, te veelomvattend begrip om tegen te kunnen zijn. Om maar te zwijgen van rendementsdenken, een begrip dat nog veel breder is en misschien wel hetzelfde als oordelend denken, zo van: dit is gunstig, dit is ongunstig. Vergelijk hiermee een woord als winstbejag. Daarvan weet je meteen dat het om de pegels draait en dan is uitbuiting nooit ver weg, maar rendement betekent toch niet meer dan dat er iets wordt opgeleverd, dat iets een bepaald nut heeft, dat een beoogd effect wordt bereikt.

Zolang een liefdesrelatie rendement geeft (de baten van het met elkaar verkeren zijn groter dan de kosten), blijft de verhouding in stand. Ligt het andersom, dan spat de zaak uit elkaar.

Bij de studentenprotesten vervult het rendementsdenken binnen de universiteit de rol van kwaaie pier (hier klinkt een marxistische echo in door), maar de andere geledingen, docenten, professoren, bestuur buitelen over elkaar heen om er ook afstand van nemen. Ja zelfs minister Bussemaker vindt rendementsdenken een slechte zaak voor de universiteit. Iedereen is het dus met elkaar eens. Waar gaat de strijd dan nog precies over?

Ik weet natuurlijk wel in grote lijnen wat de inzet is. Met rendement wordt een beeld opgeroepen van de universiteit als fabriek, waar aan de voorkant studenten op de lopende band worden gehesen, die aan de achterkant geknipt en geschoren in identieke modelletjes weer uitgespuugd worden. Hoe hoger de rendementseisen, hoe sterker de snelheid van de lopende band wordt opgevoerd, of dit nu gebeurt door het schrappen van impopulaire studies, langstudeerboetes, consilia abeundi of makkelijker tentamens. Bij de wetenschappelijke staf spelen intussen soortgelijke problemen, omdat onderzoekers keihard worden afgerekend op aantallen publicaties, wat ten koste gaat van het onderwijs en van de kwaliteit van het onderzoek. Aldus verdwijnt het idee van de universiteit als centrum voor intellectuele vorming uit beeld. De nieuwe situatie is de geautomatiseerde fabriek met werkstress, opgejaagdheid en eenvormige producten.

Het was een leuke tijd, met genoeg Bildung erin, maar achteraf schaam ik me voor de genoten luxe.

Anders dan in de jaren zeventig inderdaad. Ik wist niet wat me overkwam, toen ik begon als eerstejaars student psychologie: drie keer per week een werkgroep van twee uur en één college dat niet eens verplicht was. Vergeleken met de middelbare school werd er nauwelijks enige inspanning geëist. Ik had er hooguit twee dagen werk per week aan. Verder zeeën van vrije tijd, waarin ik naar believen kon boetseren aan mijn intellectuele vorming en education sentimentale. Later werd de opleiding wel iets intensiever, maar het bleef toch eigenlijk een makkie, een picknick van zeven jaar voor de bevoorrechte klasse – ik deed er net als bijna al mijn studiegenoten ook nog eens een jaar langer over. Het was een leuke tijd, met genoeg Bildung erin, maar retrospectief schaam ik me voor de genoten luxe.

In de jaren zeventig deed ongeveer vijftien procent van de jongeren een universitaire opleiding. Een kwart eeuw later was dat percentage verdubbeld en tien jaar geleden kondigde de overheid een streefcijfer van vijftig procent af voor het hele hoger onderwijs, inclusief HBO. Het is goed te begrijpen dat iedereen naar de universiteit wil omdat hoogopgeleid nog steeds de beste kansen biedt op een hoog inkomen, maar het is misschien niet zo heel vreemd dat niet direct rendementsgebonden waarden als belezenheid, kritische reflectie, een intellectueel debat kunnen voeren en over de rand van je eigen discipline kunnen kijken een beetje buiten de boot vallen. Voor zo ver die waarden vroeger wél expliciet aan bod kwamen, want daarvoor gold wat nog weer eerder gold voor de boekenlijst op het gymnasium: niet nodig, omdat gymnasiasten uit zichzelf wel lazen. Tja, sommigen wel en anderen niet.

Dat stille rendement, waarvan onzeker is of het zich wel laat verzilveren, laat zich lastig beleidsmatig programmeren. Maar het is niet verdwenen, je moet het alleen wíllen zien.