Sleutelgatliteratuur

Beatrijs Ritsema

De literaire kwesties waarvoor men nu nog een beroep op de rechter doet worden wel erg miezerig. Het ezelsproces tegen Gerard (toen nog van het) Reve in de jaren zestig van de vorige eeuw was de laatste keer dat er iets inhoudelijks ter discussie stond. Tegen blasfemie komt niemand meer in het geweer. De Rushdie-affaire geldt als saillant bewijs van de inferioriteit van het moslimdenken. In het verlichte westen prevaleert de vrijheid van meningsuiting boven het vasthouden aan taboes. Sterker nog, het slechten van taboes hoort juist bij de taak van de kunstenaar, want daarin toont hij z’n visionaire blik. Wie een kunstenaar de voet dwars zet, plaatst zichzelf dus automatisch in het reactionaire hoekje van de geheven vingertjes.

Het beledigen van God is als riskante bezigheid vervangen door het beledigen van onderscheidbare volksdelen. Iemand die racistische of seksistische uitlatingen ventileert, loopt de kans op z’n vingers te worden getikt, tenminste wanneer het beledigen op een pamflettistische manier gebeurt. In fictie mag eigenlijk alles, omdat schrijvers niet samenvallen met hun hoofdpersonen en omdat schrijvers per definitie geoorloofd zijn weerzinwekkende personages op te voeren. Als dat niet zou mogen, zou je geen boek meer kunnen schrijven dat ergens over gaat en zou bovendien de helft van de wereldliteratuur bij het grof vuil kunnen.

In deze kunst- en literatuuropvatting hebben schrijvers en kunstenaars carte blanche voor alles. De vrijheid is totaal, wat op zichzelf natuurlijk mooi is, alleen weet ik niet of dit ook tot betere kunst en literatuur leidt. Ik vermoed dat onderdrukking en gebondenheid interessantere resultaten hebben opgeleverd (de samizdat-literatuur ten tijde van het communisme, de entartete kunst bij de opkomst van het nazisme, onder druk van de commercie ontstane kunstproducten) dan de vrijblijvendheid van l’art pour l’art. Maar goed, net als iedereen heb ik ook liever een vrije maatschappij met niet zo geweldige kunst dan een rottige dictatuur, waar in verborgen hoekjes de kunst tegen de verdrukking in bloeit.

Toch vinden schrijvers nog steeds rechters op hun pad. Vanaf God en wereldlijke autoriteiten, via sociologische groepen zijn ze nu afgedaald tot het beledigen van individuen. Steeds nauwer wordt hun blikveld. Van Jezus, Allah en Mohammed, via de joden, de katholieken, de homo’s naar Ann Demeulemeester en de ex van Hans Dorrestijn is niet echt een opgaande lijn. Je kunt je afvragen of er in deze rechtszaken sprake is van taboes die noodzakelijk moeten worden afgebroken en of het begrip ‘vrijheid van meningsuiting’ hier überhaupt nog op van toepassing is.

Neem nooit een dichter, m’n dochter./ Zo een met een dichterskop,/ zo eentje met lange haren,/ zo een op een zolderkamer,/ zo een wordt er met de jaren/ niet monogamer op… dichtte Annie Schmidt in de jaren vijftig. Nu hoeft men een dichter niet meer te vrezen om zijn gebrek aan monogamie (daarin onderscheiden schrijvers zich allang niet meer van andere beroepsgroepen), maar om het vooruitzicht dat hij of zij zich op een gegeven moment als een schorpioen tegen ex-geliefden, vrienden of familieleden zal keren.

Wraak is altijd een eerzaam motief van schrijvers geweest. Zonder rancune en parasitisme op andermans privacy alweer geen wereldliteratuur. Toch is het akelig om mensen herkenbaar geofferd te zien worden op het altaar van de roem, in stukken gesneden, geanalyseerd en geëxposeerd door iemand die de kunst boven de menselijkheid stelt.

Wil ik een roman lezen over een hel van een huwelijk? Ja graag, maar ik wil niet tegelijk het gevoel hebben dat ik een openhartig levensverhaal uit de Privé of de Story zit te lezen. Nu de ex-vrouw van Hans Dorrestijn naar de rechter is gestapt, is zijn boek onmiddellijk tot sleutelgatlectuur gedevalueerd. Dat is zijn eigen schuld. Hij had onder pseudoniem kunnen schrijven of tenminste andere namen gebruiken. Maar hij verkoos de rol van schrijvende stalker. De literatuur heeft geen belang bij het predikaat ‘echt gebeurd!’, ‘echte mensen!’ De enige die hier zegeviert is de meedogenloosheid.