Rolmodel

Beatrijs Ritsema

Toen Barbara Bush de gastspreekster bleek te zijn bij de afsluiting van het academisch jaar in Wellesley, een vrouwenuniversiteit, rezen er protesten onder de studenten. Er vormde zich een actiegroep die de toespraak wilde boycotten, omdat, zo voerden zij aan, de spreekster op weinig anders kon bogen dan getrouwd te zijn met de president van Amerika. Betaald werk had ze nooit verricht. Was zo iemand nu de aangewezen persoon om een toespraak te houden voor pas afgestudeerde meisjes die jarenlang ingepompt hadden gekregen dat je je eigen carriere op poten moet zetten en je niet afhankelijk moet maken van de een of andere man met wie je misschien ooit zal trouwen? In plaats van Barbara Bush was iedere gewone huisvrouw die kinderen had opgevoed en vrijwilligerswerk had gedaan beter geweest, vonden de actievoersters. Zij vormde nu eenmaal geen adequaat rolmodel.

Het was een ideologische discussie, dat blijkt uit het woord 'rolmodel'. Het begrip is een poging om allerlei diffuse verschijnselen van beïnvloeding, voorbeeldstelling, navolging, identificatie in één handzame term samen te vatten. Er gaat een grote kracht vanuit: een goed rolmodel leidt immers tot gewenst gedrag, een slecht of inadequaat rolmodel tot ongewenst gedrag of minstens tot verwarring. Maar hoe een en ander nu precies in zijn werk gaat is onduidelijk en de kriteria die aangevoerd worden als essentieel om de identificatie op gang te brengen hebben mij altijd nogal triviaal toegeschenen. Leren meisjes beter wiskunde als de leraar een vrouw is? Zijn zwarte studenten meer gemotiveerd als hun professoren zwart zijn? Raakt een jongen in verwarring over zijn sekse-identiteit als hij door twee vrouwen in plaats van een vrouw en een man wordt opgevoed? Het zou wel makkelijk zijn als het zo eenvoudig lag. En dat zijn dan nog voorbeelden van rolmodellen die een regelmatig contact onderhouden met degenen die zich (mogelijk) aan hun spiegelen. Iemand die ergens eens een keer een praatje komt houden heeft nog veel minder invloed. De meeste toehoorders suffen zich so wie so door speeches heen en hoe meer de spreker de opvattingen van zijn gehoor bevestigt, hoe sneller men indommelt. Wat dat betreft is de keuze van Barbara Bush voor een gehoor van net-afgestudeerde vrouwen die branden van ambitie en carrierelust juist wel grappig. Net zoals ze Gloria Steinem voor een gehoor van net-afgestudeerden van een baseball-universiteit zouden moeten zetten.

Maar mevrouw Bush was natuurlijk veel te aardig en veel te gematigd om echt iemand tegen de haren in te strijken in haar toespraak die ten slotte, zoals te verwachten was, volgens plan was doorgegaan. Geen verwijzingen naar kinderen, keuken, kerk als exclusief vrouwendomein. Geen bedenkingen tegenover werkende vrouwen. De enige voetnoot die ze plaatste was een soort waarschuwing: 'als je later oud bent, zul je nooit spijt hebben van bepaalde transacties die je gemist hebt, vergaderingen waar je niet bij bent geweest of van niet-geëffectueerde promotiekansen, maar wel – misschien – van het feit dat je te weinig tijd met je kinderen hebt doorgebracht.' Een uitspraak die intuïtief aanspreekt, toch liep ik er in vast. Tenzij er rampzalige dingen aan de hand zijn, zoals 'van die man had ik twintig jaar eerder moeten scheiden' of 'misschien had ik kunnen voorkomen dat mijn zoon zelfmoord pleegde', heeft het verleden de neiging dicht te slibben in een 'het is nu eenmaal zo gelopen'-perspectief. Mooie herinneringen zijn goed en wel, maar eraan terugdenken in slechte tijden brengt eerder extra pijn dan soelaas en in gelukkige tijden staat je hoofd al helemaal niet naar het verleden. Het is bijna ondoenlijk je zo te gedragen dat je rekening houdt met spijt in de toekomst. Op de korte termijn gaat het nog net: als ik dit laatste pilsje niet neem, krijg ik geen kater. Of: als ik dit werkje afmaak, krijg ik geen ruzie. Maar het is onmogelijk om met je kinderen om te gaan met het oog op je herinneringen van dertig jaar later. Die omgang staat zo sterk in het teken van het heden en de beperkingen daarvan dat geen enkel rolmodel, ook de echtgenote van de president niet, je anders kan laten handelen dan je gevoel van dat moment. Meestal is dat zoiets als wat je eigen moeder ook al deed, en meestal komt het dan toch nog redelijk op z'n pootjes terecht.