Op eieren lopen in de schaamtecultuur

Wat is minder erg om in te leven, een schuld- of een schaamtecultuur? Het is een vraag van het kaliber ‘zou je liever doof of blind zijn?’ – lastig kiezen tussen twee onaantrekkelijke opties. Van een echte tegenstelling is geen sprake, de twee begrippen liggen dicht tegen elkaar aan, maar cultureel antropologen waren gewend om culturen langs deze dimensie te leggen, waarbij in de westerse traditie het accent op schuld lag en in niet-westerse tradities doorgaans op schaamte.

Het verschil zou ook kunnen worden benoemd als individualisme versus collectivisme. In individualistische, uit het Christendom voortgekomen culturen bouwen mensen schulden op met zondig gedrag en ligt de uiteindelijke afrekening in handen van God. Men lijdt er onder schuldgevoel. In de collectivistische variant heerst de blik van de massa die een norm overschrijdend persoon onmiddellijk lik op stuk geeft. Hier lijdt men onder schaamte. Alles relatief natuurlijk. In westerse culturen wordt schaamte evengoed ingezet om mensen op het rechte spoor te houden (de mestkar!) en in niet-westerse culturen hebben ze ook ervaring met individuele schuldgevoelens.

Het voordeel van een schuldcultuur is dat het er tamelijk rustig aan toe gaat.

Opgevoed als ik ben in de westerse traditie, gaat mijn voorkeur automatisch uit naar de schuldcultuur, al was het maar omdat die meer privacy en minder gedoe geeft. Het is tenslotte makkelijker om je te verstaan met een almachtige, paternalistische God met wie je het op een akkoordje kunt gooien of wiens bestaan je desnoods kunt ontkennen, dan met een amorfe massa medeburgers die allemaal iets van je vinden en zich ermee willen bemoeien. Een schaamtecultuur dwingt tot conformisme en lijkt me de hel op aarde. Niet dat ik zo non-conformistisch ben, helemaal niet, maar ik hecht wel aan de vrijheid om mijn eigen conformisme inclusief eventueel schuldgevoel te kiezen zonder inmenging van bemoeizuchtige derden.

Het voordeel van een schuldcultuur is dat het er tamelijk rustig aan toe gaat. Mensen die last hebben van schuldgevoelens gaan biechten bij een pastoor, praten met een therapeut of zoeken lotgenoten op. In een schaamtecultuur gebeuren de dingen onverhoeds en excessief. Iemand maakt een misstap en duizend hongerige leeuwen staan klaar om hem te verscheuren. De sociale media hebben de ‘kalmpjes aan, dan breekt het lijntje niet’-schuldcultuur in ijltempo veranderd in een hitsig explosieve schaamtecultuur.

Jon Ronson schreef er een boek over: So you’ve been publicly shamed met tal van voorbeelden van publieke afrekeningen met mensen die de fout in waren gegaan. Bedreigingen met dood en verkrachting, ontslag van je werk en tot in de eeuwigheid bovenaan de zoekresultaten van Google – dat is de prijs die betaald wordt voor domme acties.

Recentelijk stuurde de dertienjarige Izabel Laxamana in Tacoma (Washington State) een foto van zichzelf, gekleed in een nauwsluitend broekje en sportbeha, naar een jongen uit haar klas. Haar avances vielen niet in vruchtbare aarde, want de selfie kwam op internet te staan en leidde tot hilariteit en roddel. De schoolleiding nam hier nota van en bracht Izabels ouders op de hoogte. Haar vader ontstak in woede over zijn dochters misstap, greep een schaar en knipte haar lange haren af ‘om haar een lesje te leren’. Om de straf extra lading te geven zette hij het resultaat van zijn kapperswerkzaamheden, waar hij een filmpje van had gemaakt, op YouTube. Nog meer roddel en leedvermaak op school, nog meer schaamte voor Izabel. Een dag later sprong ze van een viaduct nabij de school. Dood.

Een totaal onnodige escalatie van een dertien uit een dozijn incidentje. In een schuldcultuur zou de vader een hartig woordje met zijn dochter hebben gesproken om haar voor te houden hoe dom en gevaarlijk deze manier van flirten is, maar nee hoor, ook hij sprong gretig op de voortdenderende trein van de schaamtecultuur. Een wrekende God zou niet zo moeilijk doen over een stompzinnige uitglijer.