Nachtmerrie

Dit stukje over de verwatering van het eindexamen werd gepubliceerd in HP/De Tijd in januari 2007

Lange tijd gold het eindexamen als de moeilijkste proeve van bekwaamheid die iemand in zijn leven af te leggen kreeg. Moeilijker dan de tentamens die daarna kwamen, waarop je je per gelegenheid kon voorbereiden. Moeilijker ook dan een promotie, waarbij je ondervraagd wordt over een onderwerp waarvan je meer weet dan de vragenstellers. Bij het eindexamen moet je laten zien dat je de stof van de afgelopen vijf, zes jaar beheerst en dat voor alle vakken tegelijk. Centraal, schriftelijk en officieel. Het diploma sluit een periode af en geeft toegang tot de wereld der volwassenen, een serieuze rite de passage.

In de praktijk valt het eindexamen meestal reuze mee en moeten kandidaten gewoon dezelfde kunstjes vertonen als ze het laatste schooljaar hebben geoefend. Wie z’n huiswerk een beetje heeft bijgehouden kan nauwelijks zakken. Toch blijft het een mijlpaal van formaat die, zoals Freud al signaleerde, zoveel indruk maakt dat veel mensen vertrouwd zijn met het fenomeen van de eindexamennachtmerrie: dromen dat je ineens verplicht bent een bepaald examen over te doen, terwijl je weet dat je onherroepelijk zult falen.

Aan de slagboomfunctie van het eindexamen wordt al lang gemorreld. Schoolonderzoeken in de laatste twee of drie jaar van de middelbare school halen wat van de druk weg van de examenperiode en de resultaten hiervan kunnen een slechte uitslag van het centraal schriftelijk examen compenseren. Leerlingen krijgen snel een herkansingsgelegenheid na het behalen van een onvoldoende, zodat ze toch nog kunnen slagen. Gezakten krijgen deelcertificaten en hoeven in het volwassenonderwijs alleen de vakken over te doen waarvoor ze gezakt waren.

Nu wordt er geëxperimenteerd met drie eindexamengelegenheden per schooljaar, in januari, mei en augustus. Dat is handig voor de gezakten, want die hoeven dan niet een heel jaar over te doen. Het is ook handig voor de ambitieuzen met hun vele extra keuzevakken, want dan kunnen ze hun examenprogramma een beetje spreiden. Goedbeschouwd is het is voor alle kandidaten handig om het eindexamen gelijkmatig over het jaar uit te smeren, dan hoeven ze niet alles in de maand mei te proppen. De consequentie van deze opzet is dat iedereen z’n eigen voorkeurstraject volgt en dat aanwezigheid in de les niet meer nodig is, net zo min als huiswerk. Het laatste schooljaar krijgt daardoor het karakter van hoger onderwijs. Lastig voor leraren die drie keer per jaar zo’n operatie moeten begeleiden en telkens andere groepjes leerlingen van onderwijs op maat moeten voorzien. Het à la carte eindexamen vraagt ook van alle vervolgopleidingen, het HBO en de universiteiten om geslaagden te accomoderen, zodat zij desgewenst al in januari kunnen instromen in de studie van hun keuze.

Het eindexamen is duidelijk op z’n retour. Het zal nog verder verwateren, naarmate er meer uitzonderingen op de standaardprocedure komen. Bij zo veel fragmentering kan onmogelijk nog een centraal kwaliteitsniveau worden gehandhaafd. Het in deelstapjes opgesplitste eindexamen zal ten slotte helemaal sneuvelen. Op dat moment zullen de universiteiten een stevig toelatingsexamen instellen. Dezelfde oude nachtmerrie in een nieuw jasje.