Moet kunnen

Beatrijs Ritsema

Taboes zijn er om doorbroken te worden. Deze uit de jaren zestig stammende cliché-gedachte wordt gewoonlijk niet geponeerd om onaanvaardbare verschijnselen van een stempeltje 'maatschappelijk goedgekeurd' te voorzien. Wie zich bezighoudt met het spelletje 'doorbreek eens een taboe' is er niet op uit om incest of moord te fiatteren, maar om deze dingen bespreekbaar te maken in de meest ruime zin des woords. Hieronder vallen zowel alle Oprah Winfrey-achtige toestanden (de talkshows over premature ejaculatie, pedofilie of vadermoord) alsook alle grensverleggende satire (grappen over de Holocaust of over buitenlanders, seksistische geintjes).

Geen van beide vormen van taboedoorbreking leveren doorgaans veel op. De 'moet kunnen'-gedachte in zijn bespreekbaarheidsvermomming ontaardt al snel in een klef gezwatel over intimiteiten, waarbij het publiek kan zwelgen in voyeuristische kicks. De satirische variant lijdt vaak aan een te hoog epater-le-bourgeois-gehalte, zodat de grap erbij inschiet.

Adriaan Venema's zelfmoord een half jaar geleden is een voorbeeld uit de eerste categorie. In zijn postuum verschenen boek (c) Dilemma's (l) schrijft hij het zelfs met zoveel woorden: 'Taboes zijn er om doorbroken te worden.' Uit nieuwsgierigheid (enig voyeurisme is me tenslotte niet vreemd) las ik het hoofdstuk waarin hij zijn motieven uiteenzet. Maar veel wijzer werd ik er niet van, althans niet in de zin dat ik me werkelijk kon verplaatsen in zijn overwegingen. Het ging hem vooral om de onverdraaglijkheid van een natuurlijke dood, waardoor je elk ogenblik overvallen kon worden, en om zijn onvermogen nog iets zinnigs als schrijver aan te vatten. Dit zijn even goede redenen als elke andere. Het feit dat ik me in de ene zelfmoord (bijvoorbeeld die van Renate Rubinstein, hoezeer ik die ook betreur) beter kan verplaatsen dan in de andere zegt niets over iemands particuliere pijn. Uiteindelijk zit er niets anders op dan zo'n besluit te respecteren.

Waar ik meer moeite mee had was het vertoon waarmee een en ander gepaard ging. Alweer bleek de zogenaamde taboedoorbreking minder te maken te hebben met de daad zelf alswel met het gepraat eromheen. Volgens Venema was het nodig om het besluit aan te kondigen en er stevig over door te praten om schuldgevoelens bij de nabestaanden tot een minimum te beperken. Daar valt iets voor te zeggen als het enkele intimi betreft (hoewel je je kunt afvragen of het zo'n goed idee is om de twee tienerdochters van zijn echtgenote daarmee op te zadelen – zijn die ermee gebaat om zich er maandenlang op voor te bereiden dat hun stiefvader, of wat voor rol hij ook vervulde, het straks voor gezien zal houden? Moet dit een rolmodel verbeelden?)

Maar de doorspreekbehoefte ging verder dan dat. Niet alleen een enkele intimus, heel schrijvend Amsterdam (en daarbuiten) was op de hoogte van de voorgenomen plannen. Er waren afscheidsetentjes en officiële laatste interviews. Het deed me waarachtig denken aan Petronius' 'Het gastmaal van Trimalchio', waarin de oude knar zijn eigen begrafenis in scène zet teneinde de toespraken en het rouwbeklag te kunnen meemaken. Over controle-freaks gesproken!

Regisseer uw eigen dood, welja, waarom niet? Alles moet toch zo nodig bespreekbaar zijn. Spijtig alleen dat de uitkomst van al die gesprekken van tevoren al vast stond, samen te vatten als: het is verdomd jammer, maar we respecteren je besluit.

De enigen die geen respect betoonden waren drie journalisten die na cafébezoek de faux pas begingen een provocerende boodschap op Venema's antwoordapparaat in te spreken en bij hem aan te bellen om hem van zijn voornemen te weerhouden danwel onuitgenodigd afscheid te nemen. Hiervoor kregen ze in diverse commentaren ongenadig op hun falie. Maar hoe smaakvol is om te beginnen het in het openbaar doornemen van een op stapel staande zelfmoord? En hoe wee wordt men niet van al dat betuigde respect voor een fait accompli? In het koor van respectvolle reacties lijken de drie tegensputteraars me niet meer dan een welkome dissonant. Over aangekondigde zelfmoorden mag blijkbaar alleen gevoelvol en op afroep worden gesproken.

Met taboedoorbreking heeft dit hele gedoe niets te maken. Daarvoor kun je je beter bij Drion en zijn pilletje vervoegen.