Inleiding Het belegerde ego

Dit boek heet Het belegerde ego, omdat het minder belangrijk worden van externe regels een zwaardere druk legt op het individu om zijn eigen beslissingen te nemen en ook te verantwoorden. In een meer rigide, autoritaire maatschappij heb je als individu bijvoorbeeld geen keus tussen zwartrijden of een kaartje kopen, omdat er in alle trams conducteurs zitten. In bepaalde opzichten is dat makkelijker.

De verscheidenheid aan keuzes waar ik op in ga, bevindt zich overigens niet in het grensgebied tussen legaal en illegaal. Criminaliteit (berovingen, inbraak, fraude op allerlei gebied) staat ook in verband met individualisering, maar vertegenwoordigt een extreme kant ervan. Mij interesseren vooral de gevolgen van individualisering en autonomie-streven voor de gelederen in het midden. Meer toegespitst ga ik in op vrouwen en in hoeverre het feminisme het autonomie-streven bevorderd dan wel tegengewerkt heeft. Verder bespreek ik de aantrekkelijkheid van het kunstenaarschap (ultiem ideaal voor autonomie), de paradoxale tendenzen in de opvoeding van kinderen tot autonome individuen, en de technologie die alleen al op grond van haar verleidelijke alomtegenwoordigheid beslag legt op steeds meer gedachtetijd. De hoofdstukken kunnen ook als op zichzelf staande essays gelezen worden.

Het is niet mijn bedoeling om het individualisme als maatschappelijke stroming af te katten, vooral niet omdat de tegenhanger ervan, een collectivistische cultuur, voor mij als supporter van de westerse cultuur nog veel onaantrekkelijker is. Ook daarin wordt het individu belegerd, maar dan juist door een overmaat aan tradities, autoritaire gezagsstructuren en z'n hele leven lang door de familie. Het voordeel is dat je niet zo hevig hoeft na te denken – zolang je in de pas loopt, blijft alles in orde. In de westerse, individualistische cultuur staat persoonlijke autonomie in hoog aanzien, maar als er geen sprake is van een diepgeworteld verlangen gecombineerd met doelgerichte ambitie (iets wat vaker niet dan wel aan de hand is) laat iemand zich net zo makkelijk vollopen met het eerste het beste wat zich voordoet. Net als de natuur heeft ook de mens last van horror vacui. De leegte moet gevuld. Degene wiens ego niet sterk genoeg is wordt geruisloos overmeesterd.

Is het mogelijk je te weer te stellen tegen de belegering? Het autonomie-streven wordt pas vruchtbaar, wanneer iemand in zijn geest ook een aantal normen van buitenaf heeft geïncorporeerd. Op die manier kan hij een discussie met zichzelf aangaan en hoeft hij zich minder te laten beïnvloeden door wat jan en alleman en de media zoal uitkramen. Het enige normatieve gedachtengoed dat algemeen genoeg is om de hele scala van menselijk gedrag te bestrijken en tegelijk vrij is van ideologische of religieuze kleur is de etiquette, waarvan ik de voordelen in het laatste hoofdstuk uitleg.

De etiquette vormt een stootkussen tegen het narcistisch gedrag dat op het oog misschien op autonomie lijkt, maar dat er in werkelijkheid even ver vanaf staat als de gearrangeerde huwelijken in een collectivistisch georiënteerde cultuur. Waar als noot aan toegevoegd kan worden dat gearrangeerde huwelijken in meer gevallen tot geluk leiden dan de door narcisme geïnspireerde tijdelijke liefdeshuwelijken. De westerse cultuur is er vooral een van gelukszoekers, maar van geluk is bekend dat hoe meer er achteraan gejaagd wordt, hoe minder vat erop valt te krijgen.

Het streven naar geluk brengt afhankelijkheid met zich mee. Diogenes was zich daar goed van bewust en werd daardoor een voorbeeld van zuivere autonomie. Zijn instelling bevalt me wel, wat niet betekent dat ik ernaar streef in een ton te wonen. Een ander voorbeeld dat me inspireerde is een gedicht van Christophe Plantin, drukker te Antwerpen. Waarschijnlijk heeft hij het aan het eind van zijn leven geschreven. Het is niet zozeer de letterlijke opsomming die me aansprak, maar de toon van resignatie.

Le Bonheur de ce Monde

Avoir une maison commode, propre et belle,

Un jardin tapissé d'espaliers odorans,

Des fruits, d'excellent vin, peu de train, peu d'enfans,

Posséder seul, sans bruit, une femme fidele.

N'avoir dette, amour, ni proces, ni querelle,

Ni de paratge a faire avecque ses parens,

Se contenter de peu, n'espérer rien des Grands,

Régler tous ses desseins sur un juste modele.

Vivre avecque franchise et sans ambition,

S'adonner sans scrupule a la dévotion,

Domter ses passions, les rendre obéissantes.

Conserver l'esprit libre, et le jugement fort,

Dire son chapelet en cultivant ses entes,

C'est attendre chez soi bien doucement la mort.

Christophe Plantin (1520 – 1589)