Illusies

Ontmythologiseren is een belangrijke taak van de wetenschap. De waarheid duldt geen onzin. Alleen wat bewijsbaar is hoort tot het domein van de wetenschap. Het bewijsbare maakt niet eens zo’n heel groot gedeelte uit van waar mensen zich zoal mee bezighouden. Er is kunst, literatuur, muziek, liefde, commercie en religie, domeinen waarin het niet gaat om wat bewijsbaar is en die mensen vaak veel meer aanspreken. De controverse tussen de wetenschap en de propageerders van Intelligent Design lijkt mij een schijntegenstelling, omdat wetenschappers zich niet bezighouden met de ideeën van Intelligent-designers en andersom bestrijden Intelligent-designers niet de resultaten van wetenschappelijk onderzoekers. Het is als ruzie van iemand die tomaten genetisch manipuleert met iemand die het aura van de tomaat bestudeert. Die twee bijten elkaar helemaal niet, en hebben dus ook geen ruzie.

Behalve natuurlijk wanneer er een uitspraak met waarheidspretentie komt van de tomaataura-bestudeerder. Dan vraagt de tomatenmanipuleerder waar de bewijzen zijn, en als die niet op een inzichtelijke, voor herhaling vatbare manier worden geleverd, wordt zo’n uitspraak als ‘onzin’ van tafel geveegd. Mythen, sprookjes, legenden, ideologie, geloof enerzijds en de wetenschap anderzijds sluiten elkaar nu eenmaal uit. Ze sluiten elkaar zelfs zo sterk uit dat de terminologie van het ene domein niet van toepassing is op het andere. Het is even onmogelijk om te ‘weten’ dat God bestaat als om te ‘geloven’ in de wetenschap. In God kun je geloven of niet geloven, maar antibiotica of de quantummechanica zíjn er gewoon – dat weet je of dat weet je niet.

Een goede wetenschapper heeft iets van een ongelovige Thomas, een scepticus die zich geen rad voor ogen laat draaien. Mooie eigenschappen, die de wereld vooruit hebben geholpen. Toch zitten er ook nare kanten aan het ontmythologiseren. Je moet ook weer niet in debunking blijven steken. Richard Dawkins, de bekende evolutiebioloog, schetste wat er gebeurt als het menselijk gedrag van a tot z verklaard kan worden (Straf is wetenschappelijk achterhaald, Opinie & debat, 14-1-06). Als exact bekend is welke factoren hebben geleid tot een of andere afschuwelijke wandaad, dan worden begrippen als toerekeningsvatbaarheid en eigen verantwoordelijkheid irrelevant, want gegeven deze omstandigheden, dit verleden, deze genetische opmaak, moest het wel zo gebeuren.

Zodra je begint met misdaad niet te bestraffen (iets waar klinisch wel iets voor te zeggen valt – gevangenissen brengen mensen niet op het rechte pad), dan moet je ook ophouden met het belonen van prestaties. Gegeven de omstandigheden, opvoeding, karakter, enzovoort is een bijzondere verrichting precies wat je kon verwachten. Accolades en applaus overbodig.

In tal van psycho-fysiologische experimenten is inmiddels bewezen dat de vrije wil niet bestaat. Mensen denken dat ze rationeel een beslissing nemen om iets wel of niet te doen, maar in werkelijkheid gaat de handeling vooraf aan het denken. De vrije wil, het bewustzijn, het denkende en plannende ego zijn allemaal illusies zonder aantoonbaar fysiek substraat. Hoogstens zijn het, net als de romantische liefde, bijproducten van ingewikkelde kettingreacties op eiwit-niveau in de hersenen. De ziel was al eerder van het toneel verdwenen, en zo blijft de mens, beroofd van al zijn psychische gedrevenheden, toch wat ontheemd achter. De moleculaire biologie heeft ongetwijfeld de toekomst in het ontrafelen van de hersenen, maar het reduceren van psychische processen tot chemische uitwisselingen tussen cellen levert vooralsnog ook weer niet zoveel van betekenis op. In ieder geval geen kennis die je handvatten geeft hoe te leven.

De ontmaskering van hetgeen ons menselijk maakt (vrije wil, bewustzijn, het gevoel van ikkigheid) als een illusie mag dan een wetenschappelijke waarheid zijn, maatschappelijk gezien is zo’n waarheid desastreus. Er valt geen maatschappij drijvende te houden, geen kind op te voeden, geen relatie aan te gaan, als je niet kunt uitgaan van het idee dat mensen een vrije wil hebben, kunnen kiezen voor de ene of de andere handelwijze, en dus verantwoordelijkheid dragen. Alles wat mensen ondernemen in het leven wordt gekleurd door de tegenstelling goed-slecht. Als de angel van de vrije wil uit de keuze tussen goed en slecht gehaald wordt, houd je een zinloos, irrelevant, volslagen oninteressant soepzooitje over. Dat laatste is misschien nog wel het ergste. Een wereld van automaten, zonder spanning, zonder gedrevenheid. Zonder illusies is het leven niet leefbaar.

Beatrijs Ritsema