Het dubbele frame van de satire

In de nasleep van de aanslagen in Parijs werd er ook een discussie gevoerd over zelfcensuur. Vrijheid van meningsuiting goed en wel, maar andere mensen tot op het bot beledigen getuigt niet van beschaafde omgangsvormen en het kan geen kwaad om de toon van die vrije mening een beetje te matigen, aldus de voorstanders van zelfcensuur. Daar tegenover staat het principiële kamp pal voor de verworvenheden van de Verlichting, inclusief het recht de ander verbaal of per smakeloos beeld te ontrieven.

Het was een onaangename discussie, omdat die voortkwam uit de vraag ‘Hebben ze (die cartoonisten) het er eigenlijk niet een beetje naar gemaakt?’ Een stelling die overigens door niemand werd beaamd, zoals ook niemand destijds de moord op Theo van Gogh in de sfeer van ‘zijn verdiende loon’ wilde trekken. Maar toch: de discussie gaat wel degelijk over de vraag of er iets is wat mensen kunnen vermijden om terroristische explosies te voorkomen. ‘Als lama boos is, hij altijd zo doen’ (spugen – Kuifje en de zonnetempel) denk ik dan meteen.

Er is niets verkeerd aan zelfcensuur. In het dagelijkse leven, op het werk, in de politiek, bij contacten tussen verschillende culturen, tussen machtigen en minder machtigen praktiseert iedereen voortdurend zelfcensuur om de zaak een beetje leefbaar te houden. Zonder beschermende maskerades en leugenachtige beleefdheden zou het leven een aaneenschakeling van verwondingen zijn. Ontsnapping is mogelijk op persoonlijk niveau tussen verwante zielen en in de kunst. Kunst in de meest brede zin des woords, elke vorm van expressie voor een publiek, vormt een vrijplaats omdat het niet de werkelijkheid ís maar er alleen over gáát. Kunst is per definitie meta. Geweld is afschuwelijk, maar er zijn prachtige schilderijen gemaakt over de roof der Sabijnse maagden. Literatuur drijft op verbeelding van het ongemakkelijke, het pijnlijke en het onzegbare.

Vaak blijft de grappigheid achter bij de pijnlijkheid, dat is een beetje de makke van de niche.

Kunst plaatst een lijstje om de werkelijkheid. De ene keer een rechtstreekse afdruk, zoals een foto of het blik Campbell’s soep van Andy Warhol, de andere keer heeft een kunstenaar er van alles aan afgehakt, omgevormd of bij verzonnen, maar die lijst eromheen is essentieel. Het kader stuurt de blik. Degene die de kunstuiting ondergaat weet dat hij niet met de werkelijkheid te maken heeft, maar met een geslaagde of minder geslaagde verbeelding daarvan.
Binnen het domein van de kunst heeft satire nog een extra lijst om zich heen, niet alleen het frame van de verbeelding, maar ook nog het frame van de verzengende, soms ronduit nihilistische spot. Vaak blijft de grappigheid achter bij de pijnlijkheid, dat is een beetje de makke van de niche. Humor is moeilijker dan de houwdegen hanteren.

Het probleem van zelfcensuur in de algemene, niet-satirisch bedoelde kunsten is dat een kunstenaar van tevoren moeilijk kan bepalen hoe een en ander ontvangen zal worden. Als Salman Rushdie had geweten dat zijn roman De duivelsverzen hem een levenslange fatwa zou bezorgen, had hij er waarschijnlijk van afgezien om net dat ene boek te schrijven, maar hij was zich van geen gevaar bewust.

Satirici hebben binnen hun tweede frame duidelijker provocatieve intenties die zij mogelijk zelf de kop in kunnen drukken, maar juist de satire beschikt over oneindig veel mogelijkheden om beladen onderwerpen zogenaamd te vermijden door er een andere codering aan te geven. Neem de pestkoppen op school die een verbod kregen om een medeleerling voor ‘varken’ uit te schelden en daarna alleen nog maar minieme knorgeluidjes maakten in haar nabijheid. Oké, we mogen de profeet Mohammed niet meer afbeelden? Komt in orde. We tekenen nu alleen nog maar een bebaarde figuur met een kromzwaard en die heet Hammie, zie je wel, het staat duidelijk op z’n jurk. Hammie is totaal iemand anders dan Mohammed. Zelfcensuur in de kunsten? Onbegonnen werk.