Geheel en al doortrokken van militaire eer

Vaak heeft rouwvertoon iets buitengewoon arbitrairs. Als voorbeeld kan Colombia dienen, waar ik als kind een aantal jaar heb gewoond in een tijd dat staatsgrepen aan de orde van de dag waren met de onvermijdelijke oproer, doden en dagen van nationale rouw die daarbij te pas kwamen. Het hoort niet bij mijn eigen herinneringen, maar mijn moeder vertelde jaren later dat op een dag van nationale rouw in Colombia de radio altijd aangepaste muziek uitzond, en wel klassieke muziek in driekwartsmaat, walsen dus. In westerse oren klinkt de wals vrolijk, soms zelfs een beetje ordinair vettig (André Rieu), maar voor Colombianen prevaleerde blijkbaar de melancholische ondertoon, die je ook aantreft in de openingsmuziek (die Schöne Blaue Donau) van Stanley Kubricks film 2001 A Space Odyssey.

Sinds ik dat weet, hoor ik zelf ook altijd iets droevigs in walsmuziek, alsof ik vanuit de verte een beetje deelneem aan dat Colombiaanse rouwritueel, waarvan ik niet eens weet of het nu nog steeds wordt uitgevoerd. Dat zal wel niet. Of misschien is het een apocrief verhaal dat ik verkeerd onthouden heb. Hoe dan ook, bij walsmuziek denk ik tot op de dag van vandaag aan de dood. Zo sterk kan een arbitraire connectie werken.

In de nasleep van de ramp met het neergeschoten vliegtuig figureerden betwiste rouwrituelen, zoals het deponeren van knuffels bij huizen van slachtoffers en het klappen van toeschouwers bij het passeren van de rouwstoet. Door sommigen veroordeeld als gratuit en ongepast. Deze uitingen zijn betrekkelijk recent en daardoor extra arbitrair, maar wanneer er eenmaal massaal geapplaudisseerd wordt, dan promoveert dat gedrag vanzelf tot adequaat en respectvol. Bloemen gooien, knuffels neerleggen en klappen voor auto’s – dat zijn in deze tijd de elementen van publiekelijk rouwvertoon door de massa. Zeker niet onwaardiger dan het spelen van walsmuziek.

Verder blijft een dag van nationale rouw voor individuele burgers een vrijblijvende zaak. Iedereen kan kiezen om zich er wel of niet iets van aan te trekken. Niemand wordt gedwongen om een vlag halfstok uit te hangen. Op één minuut stilte in het openbare leven na kan iedereen desgewenst doorgaan met zijn eigen besognes. De belangrijkste functie van de nationale rouwdag is dan ook het demonstreren van betrokkenheid door de overheid. De ceremonie in Eindhoven met het transporteren van de kisten met slachtoffers in even zovele lijkwagens in aanwezigheid van het kabinet en de koning was geheel doortrokken van militaire eer. Klaroenstoten, de taptoe, traag en stram lopende kistdragers, saluerende marechaussees, stilte, iedereen strak in het gelid – een militair ritueel in optima forma.

Militairen vertegenwoordigen de uitvoerende kracht van de staat.

Gepast of niet? Ook hierover bestaat geen eensluidendheid (die heb je nooit in een democratie). Zelf vond ik de plechtigheid mooi en indrukwekkend, niet alleen omdat je het wel aan militairen kunt overlaten om zonder emotioneel vertoon een aangrijpend ritueel te volvoeren (zie de herdenkingen van diverse oorlogen), maar ook omdat militairen de uitvoerende kracht van de staat vertegenwoordigen. Wat de oorzaak van de vliegramp ook is – het waarschijnlijkst lijkt een stupide vergissing van een halve gare schurk achter een bedieningspaneel – een en ander vond in ieder geval plaats als gevolg van oorlogshandelingen. En in oorlogsgerelateerde omstandigheden dient het leger acte de présence te geven, al was het maar om te salueren.

Mijn gewaardeerde collega Arnon Grunberg citeerde in de Volkskrant de al even gewaardeerde schrijver Kurt Vonnegut die over de staat meende: Stay the hell out of my bodybag. Oftewel: de dood is een privéaangelegenheid, waar de staat zich niet mee moet bemoeien. Een leuk, libertair ideetje voor een kosmopolitische wereld zonder grenzen, waar alleen nog maar privépersonen leven, maar in de werkelijkheid hebben mensen te maken met de natiestaat, waaraan ze belasting betalen en die in ruil daarvoor onder andere zorgt voor bescherming van het vege lijf. Met militairen. Als de staat mensen ten oorlog stuurt, is het minste wat hij kan doen ervoor zorgen dat de doden terugkomen in fatsoenlijke bodybags.

Ook in geval van collateral damage (een enorme hoeveelheid per ongeluk gedode burgers) is het de taak van de staat om ervoor te zorgen dat het individuele rouwvertoon van nabestaanden überhaupt kan plaatsvinden. Zou het militair ceremonieel achterwege zijn gebleven, had Rutte zich een Kreon betoond.