Een zootje marionetten

Beatrijs Ritsema

Je hebt gelovigen en atheïsten en beide groeperingen zijn in staat om grote irritatie bij mij te wekken. Nu ik erover nadenk, geldt die irritatie eigenlijk ook de mensen die trouwhartig zeggen dat ze niet godsdienstig zijn, maar ergens toch wel geloven dat er iets meer moet zijn, want 'anders zou het allemaal geen zin hebben'. Wat mij in alle drie de levensovertuigingen tegenstaat is het antropocentrische ervan, het jezelf als mens in het middelpunt stellen. Bij de gelovigen is dat het duidelijkst: ze geloven in een leven na de dood, in beloning voor lijden en straf voor wandaden, in een rekening die vereffend zal worden in het hiernamaals. De atheïsten vinden dit een kinderachtige vorm van denken (waar ze gelijk in hebben), beschouwen religie überhaupt als volksverlakkerij (waar ze ongelijk in hebben – de behoefte aan geloof is onuitroeibaar) en stellen er met veel aplomb het Grote Niets tegenover.

Helaas zijn de argumenten pro het Grote Niets even krakkemikkig en speculatief als de argumenten pro de Almachtige God, dus je ziet al snel dat de atheïst zich in de discussie gaat toeleggen op het ontkrachten van de argumenten pro God (aanval is de beste verdediging) en daarmee glijdt hij af naar hetzelfde niveau van kinderachtigheid die hij in de godsdienstige persoon juist probeert te bestrijden. 'Als er een God bestaat, waarom dan al dat lijden?' vraagt de atheïst rethorisch, 'als hij zo almachtig is, waarom heeft hij dan niet Auschwitz verhinderd? Wie kan er in zo'n wrede God geloven die dat allemaal maar laat gebeuren?' Het triomfalisme dat met het uitspelen van deze troefkaart gepaard gaat, bevalt me helemaal niet. Het lijkt er nog het meest op dat de atheïst God voor zijn nalatigheid wil straffen door niet in hem te geloven.

Toch schijnt Auschwitz de theologen wel degelijk voor problemen te stellen, want in een interview met Elie Wiesel in Elsevier las ik dat er tegenwoordig geen theologisch boek meer verschijnt, of het probleem van de onverenigbaarheid van God met Auschwitz komt erin aan de orde. Dat vond ik heel vreemd. Dat men zich het hoofd breekt over de verhouding tussen Auschwitz en de westerse cultuur, of het christendom, of de katholieke kerk, of de paus, alla, die vragen kunnen theologen en anderen zichzelf stellen en ik kan me iets voorstellen bij de antwoorden. Maar wat heeft God ermee te maken? Als hij bestaat, dan zit hij niet alleen niet te dobbelen, zoals Einstein zei, maar hij zit in ieder geval ook niet te rekenen in de trant van 'waar zal ik mijn grenzen stellen, vier miljoen? zes miljoen? acht miljoen?' Dat zou belachelijk zijn; hij bestiert niets, hij regelt niets, de hele gedachte van een wezen dat vanuit de verste verten neerblikt op een zootje door hem ontworpen marionetten die het goed of fout kunnen doen, is een verkeerde metafoor, want niet meer dan een analogie met de mens zelf, zoals die met zijn ondergeschikten (kleine, zwakke, oude mensen, planten en dieren) omgaat.

Voor de mens is de belangrijkste dimensie om in te denken goed-slecht. Het leven is een opeenhoping van dingen die goed of slecht worden bevonden en die onderling worden uitgevochten. Het is niet verwonderlijk dat de ultieme moraliteit bij gebrek aan ondubbelzinnig ijkpunt op aarde naar God wordt afgeschoven. Dat geeft toch een beetje een standaard, een gevoel van richting en van functionaliteit. Maar als God bestaat (wat noch geverifieerd noch gefalsifieerd kan worden) is de kans groot dat begrippen als goed en slecht op hem helemaal niet van toepassing zijn, net zo min als een waterval op zichzelf genomen goed of slecht is. De pest met God is dat je hem precies zo kunt aankleden en inrichten als je zelf wilt en dat het dus altijd neerkomt op een projectie van het menselijke. Maar als hij bestaat, is het menselijke juist dat waar hij zich aan onttrekt.

Het is misschien niet zo zinvol om te geloven in een uitgeklede God die niets met goed en kwaad te maken heeft, die geen rekeningen vereffent en die niet achteraf het leven zin geeft. Toch zou zo'n God best kunnen bestaan, een zinloze God met gevoel voor absurditeit.