Een integere keuze

Beatrijs Ritsema

Deze keer behandel ik het vraagstuk 'zijn slimme mensen beter geëquipeerd voor het vellen van morele oordelen dan domme mensen?' Het is niet bepaald een nieuw probleem. Plato hield zich er al mee bezig en die was er heel streng in. Volgens hem moesten alle belangrijke beslissingen genomen worden door wijze (ongetwijfeld oude) mannen en mochten de dommen niet meedoen. Het is een opvatting met veel aantrekkingskracht op intuïtief niveau. Dat komt doordat mensen geneigd zijn al het positieve op een hoop te gooien in de trant van: als iemand er goed uit ziet, dan zal hij ook wel aardig zijn, en slim en respectabel. Een andere variant: als iemand slim is, dan zal hij ook wel een moreel hoogstaand persoon zijn.

Deze laatste uitspraak kwam ik in iets andere bewoordingen tegen in een stukje van Heleen Dupuis. Zij schreef daar: 'Om de juiste keuze te kunnen maken tussen goed en kwaad hebben wij richtlijnen nodig en kennis van zaken (…) Het is kennis die de juiste keuze in belangrijke mate bepaalt. Gelukkig wordt in onze samenleving de verdeling van welvaart en macht, maar vooral van kennis, goed gereguleerd.' Nou, het is mooi dat dat allemaal zo prettig geregeld is. Nederland is af – Heleen Dupuis strikt er een fluwelen lint omheen.

Jammer alleen dat deze zonovergoten voorstelling van zaken niets met de werkelijkheid te maken heeft. Welvaart en macht laat ik even voor wat die zijn, maar één ding is zeker: de verdeling van kennis wordt in het geheel niet goed gereguleerd. Er bestaan enorme verschillen in kennis in Nederland, met aan de top de mensen die van alle markten thuis zijn en overal, al dan niet met bluf, hun zegje over kunnen doen, en onderaan de sukkelaars die van niks weten, wier horizon zich niet verder uitstrekt dan de eerstkomende wedstrijd van Ajax of de perikelen van The Bold & The Beautiful.

Kennis is dan ook niet meer dan een eufemisme voor slimheid. Wie begint met een open geest en een leergierige instelling in het juiste milieu kan zich spelenderwijs enorme hoeveelheden kennis eigen maken. Wie wat minder slim is en ook nog z'n milieu tegen heeft, zit al snel op een onoverkomelijke afstand in kennis. Deze status quo is op zichzelf treurig genoeg, maar Dupuis maakt het nog een graadje erger. Geen woord over rottige baantjes of een uitzichtloos bestaan in het uitkeringscircuït, nee, kennis bepaalt ook nog eens de juiste keuze tussen goed en kwaad. Alsof een moreel oordeel afhankelijk zou zijn van de mate waarin iemand geïnformeerd is. Dit is al te simplistisch. Waren Hitler en Goebbels dom en slecht geïnformeerd? Leed Stalin aan een gebrek aan kennis? Vertoont een inbreker een lacune in begrip van het concept 'mijn en dijn', iets wat mogelijk bijgespijkerd kan worden?

Er valt veel ten nadele van de dommen te zeggen, maar niet dat ze niet in staat zijn om onderscheid te maken tussen goed en kwaad. Er zijn te veel voorbeelden van domme mensen met een moreel smetteloze levenswandel en slimme mensen met een carrière als massamoordenaar. Het aardige van de moraal (het juiste handelen) is nu juist dat die los staat van andere nastrevenswaardigheden als esthetica (fysieke schoonheid) of slimheid (kennis van zaken).

Heleen Dupuis is professor in de ethica. Ze schrijft boeken en artikelen over ethische kwesties die in het algemeen iets ingewikkelder liggen dan 'je mag niet inbreken' of 'je mag niet iemand in elkaar slaan'. Bij haar gaat het bijvoorbeeld over levensbeëindiging van terminale patiënten of abortus van gehandicapte foetussen. Ik vind het meestal wel interessant en ik ben het ook meestal wel met haar eens. Veel zegt dat niet, want zij is officieel ethica en ik denk alleen maar af en toe ergens over na. Ethicus lijkt me echt een leuk beroep, alleen moet je het niet in verband willen brengen met wetenschap of kennis. Zelf heb ik een lage drempel voor abortus en euthanasie, maar ik denk niet dat een anti-abortus-activist noodzakelijk minder kennis heeft dan ik, laat staan dat zo iemand met rationele (wetenschappelijke) argumenten om te turnen is. In eerste, maar ook in laatste instantie komt de moraal voort uit een gevoel, waar de argumentatie later bij gezocht wordt.

Bovenstaande citaten van Heleen Dupuis zijn overigens niet afkomstig uit een wetenschappelijk artikel, maar uit een tekstje van haar hand (gezet in een minuscuul lettertje – zou de boodschap toch minder belangrijk zijn dan het beeld?) dat als onderschrift dient voor een paginagrote advertentie van KPN Multimedia in Vrij Nederland van afgelopen week. De advertentie zelf gaat over optimale efficiency, interactieve dienstverlening, het nut van de elektronische snelweg en wordt gedomineerd door een glamoureuze soft-focus foto van Dupuis die peinzend in de camera staart (mijn eerste gedachte was: hoe heette die zangeres ook weer, Anita Meijer? of is het die ene van BZN?)

De advertentie prijst de diensten van de KPN/PTT aan en heeft als slogan 'De goede keuze maken'. De slotregel van Dupuis' stukje luidt: 'Want uiteindelijk komt het er natuurlijk op neer dat we die dingen kiezen, die de kwaliteit van ons leven verbeteren.' In het geval van een ethica die als onafhankelijk wetenschapper is verbonden aan de universiteit komt zo'n keus blijkbaar neer op vermeerdering van de inhoud van de portemonnee. Iemand die doorgeleerd heeft in ethische kwesties, hoeft zich geen zorgen meer te maken over iets schimmigs als wetenschappelijke dan wel persoonlijke integriteit. Michael Jackson dronk Pepsi (voordat Pepsi hem liet vallen). Heleen Dupuis steunt de KPN/PTT. Wie volgt? Piet Vroon in een reclame voor de ANWB? René Diekstra in een spotje voor de NS?