Darwinisme

Sarah Blaffer Hrdy: Moederschap. Een natuurlijke geschiedenis. Uitgever Het Spectrum. Vertaling Hetty Otten en Jan Smit. f

Wie theorieën ontwikkelt over menselijk gedrag en daar biologische factoren bij betrekt, loopt het risico in de naturalistische valkuil terecht te komen. Deze komt erop neer dat 'alles wat voorkomt ook goed is, anders zou het niet bestaan'. Het Darwinisme en, in een moderner jasje, de sociobiologie en de evolutiepsychologie worstelen alle drie met de naturalistische dwaling, al was het maar omdat er aan receptiezijde (de mensen die reageren op de theorieën en het onderzoek) de neiging bestaat het goede ofwel met het natuurlijke ofwel met de beschaving te associëren. Is het slechte een anomalie van de cultuur of is het slechte juist inherent aan de natuur? Hierover kan lang en breed gediscussieerd worden, maar de reden dat evolutiepsychologen en sociobiologen vaak ongelooflijke irritatie opwekken is de macht die zij aan de natuur toekennen. Dat medici en moleculair-biologen de genen en het DNA uitpluizen, alla, maar ook psychologen, sociologen, cultureel-antropologen en in hun kielzog columnisten storten zich op de populaire groeimarkt van het neo-darwinisme. Er valt niet meer aan te ontkomen. Vooral de man-vrouwverschillen zijn weer helemaal terug van even (twintig jaar) weggeweest en het ene na het andere boek verschijnt, waarin uitgelegd wordt dat de seksen in de loop van honderdduizenden jaren toch aanzienlijke accentverschillen hebben ontwikkeld in hun genetische make-up.

Wat mij in deze golf van (populair-)wetenschappelijke boeken van evolutie-psychologische signatuur verbaasd heeft is dat een boek als Rape. A Natural History van Randy Thornhill en Craig Palmer werd neergesabeld, terwijl Moederschap. Een natuurlijke geschiedenis van Sarah Blaffer Hrdy welwillende, enthousiaste kritieken kreeg. Dit is absurd, want deze twee boeken werken met hetzelfde soort premissen en dezelfde wijze van redeneren. Oké, het ene boek (Rape) is dor en houterig geschreven, terwijl het boek van Hrdy een vrolijke, aansprekende toon heeft (zij het met 700 pagina's wel erg encyclopedisch). Maar de critici verketterden niet de schrijfstijl van Rape, maar het door de schrijvers ingenomen standpunt dat verkrachting een door de natuur geselecteerde voortplantingstactiek is. Blijkbaar, zo redeneren Thornhill en Palmer, heeft de methode van verkrachting net genoeg succes gehad om zich in de loop van de evolutie te hebben kunnen handhaven op het repertoire van de man. Vervolgens krijgen we de analogieën met het dierenrijk: van chimpanzee tot schorpioenvlieg, het merendeel van de soorten doet aan verkrachting van vrouwelijke soortgenoten, althans onder bepaalde ongunstige omstandigheden.

Thornhill en Palmer keuren hiermee verkrachting niet goed (dat zou de naturalistische valkuil zijn), ze wijzen er alleen op dat het gedrag in potentie op het mannelijk repertoire staat en dat er vervolgens nog allerlei momentane invloeden aan te pas moeten komen, wil het ook daadwerkelijk tot uiting komen. Een weinig extremistisch standpunt, lijkt me, maar blijkbaar stuit het mensen toch tegen de borst. Hoe kan iets wat maar een kans van 2 % op succes heeft (verkrachting met als gevolg zwangerschap) zich evolutionair handhaven, smaalden de critici. Sinds wanneer hebben mensen een hoge kans op succes nodig om iets te doen? vraag ik me af. Dan zou er niemand ooit een voet in het casino zetten. Bovendien is het verkrachters niet om nakomelingen te doen maar om de seks, zoals iedereen die seks bedrijft niet per se aan baby'tjes denkt.

De gedachte dat de natuur of genetisch overgeërfde potenties niets met verkrachting te maken kunnen hebben is op zichzelf een voorbeeld van de naturalistische valkuil. Critici die het Rape-verhaal van Thornhill en Palmer verketteren kunnen geen parallellen tussen de mens en de rest van de dierenwereld verdragen, omdat zij denken dat de mens de dierenwereld is ontstegen. Jammer genoeg een misvatting. Ook gaan zij er impliciet van uit dat het slechte de mens alleen maar van buitenaf bereikt en dat het niet al eerder in hem zelf besloten ligt in de vorm van een scenario dat klaar ligt om uitgespeeld te worden als de omstandigheden dat uitlokken. Hoe kunnen anders groepsverkrachtingen na extreme dronkenschap en verkrachtingen in oorlogstijd verklaard worden, waar heel gewone jongens en soldaten aan meedoen, die in het dagelijks leven er niet over zouden piekeren een meisje lastig te vallen?

Dezelfde verhalen over verkrachting als alternatieve voortplantingsstrategie komen ook voor in Moederschap van Sarah Blaffer Hrdy. Heel wat beeldender en indringender dan Thornhill en Palmer schrijft ze over Indianenstammen, die bij elkaar binnenvallen, alle zuigelingen vermoorden en alle vrouwen tussen de 10 en de 50 verkrachten. In dit geval is de bedoeling naast lustbevrediging wel degelijk nageslacht verwekken. De praktijk van het verkrachten in oorlogstijd is speciaal gericht op het verspreiden van de eigen genen als de meest effectieve vorm van overheersingspolitiek. Niemand die Hrdy op deze Darwinistische uitlatingen aanvalt, wat misschien niet zo verwonderlijk is, omdat haar eigenlijke onderwerp, de evolutiepsychologische noodzaak van de werkende moeder, heel wat beter past in de huidige maatschappelijke consensus dan zwartgallige theorieën over de onontkoombaarheid van verkrachting.

Hrdy is cultureel antropoloog en primatendeskundige. Ze deed veldwerk bij de Afrikaanse Hadza en !Kung San, stammen die nog in het Pleistoceen leven (vroeger zouden we zeggen: stenen tijdperk) en observeerde ook diverse apen, onder andere langoers. In haar boek Moederschap ontkracht ze de mythe van de zelfopofferende moederliefde, een ideaalbeeld dat in ieder geval in de westerse cultuur eenwenlang de gedachten domineerde over hoe vrouwen waren en hoe ze behoorden te zijn. Afwijkingen van dat beeld (vrouwen die geen kinderen wilden, hun kinderen slecht verzorgden, of – tegenwoordig – een carrière nastreefden, werden beschouwd als slecht èn tegennatuurlijk.

Hrdy laat met behulp van evolutiepsychologische redeneringen en argumenten zien dat moeders altijd compromissen hebben moeten sluiten tussen het belang van het kind en het belang van zichzelf, dat werken (foerageren) altijd prioriteit nummer één was en dat het babysit-probleem al bestaat sinds de dageraad der mensheid. Bij veel nomadische jager-verzamelaar-volken zorgden vrouwen voor het grootste deel van de binnengebrachte calorieën. Zolang de intervallen tussen de opeenvolgende geboortes groot genoeg waren, lukte het nog wel om zelf voor elk kind te zorgen, ook omdat familieleden, onder wie vooral post-menopauzale oma's, een handje hielpen met de kinderverzorging. Allomoeders noemt Hrdy deze kinderoppassen. Het systeem liep spaak bij de overgang van nomadisch leven naar sedentaire landbouwgemeenschappen (de opkomst van het patriarchaat). Vrouwen werden uitgehuwelijkt in de familie van de man, kwamen onder diens rechtstreekse supervisie (hij ging er niet meer op uit om te jagen) en de geboorteintervallen werden kleiner. Dit laatste maakte het probleem van een betrouwbare kinderoppas alleen maar nijpender. Rijkdom helpt, maar de meeste mensen waren niet rijk. Als in een bestek van vier jaar je derde dochter wordt geboren, terwijl iedereen wacht op een zoon, is een beslissing tot postnatale abortus snel genomen.

In dit licht besteedt ze veel aandacht aan infanticide. Dit fenomeen ligt veel verder van ons comfortabele 20ste-eeuwse bed verwijderd dan verkrachting. Maar in het grootste deel van de geschiedenis van de homo sapiens was kindermoord of de milde vorm daarvan, kinderverlating, aan de orde van de dag, ook bij de jager-verzamelaars uit het Pleistoceen. Als je het allemaal kon uitrekenen, zouden de cumulatieve moordcijfers voor mannen en vrouwen elkaar misschien niet eens zo veel ontlopen, bedacht ik onder het lezen van de treurige stoet van voorbeelden. Bij de ene stam werden kinderen die zonder hoofdhaar worden geboren levend begraven, bij de volgende doden moeders kinderen, als de vader verdwijnt, in China zijn eeuwenlang (tot op de dag van vandaag) meisjesbaby's gedood, in India meisjesbaby's uit de hoogste kaste, in Europa hadden wij onze vondelingentehuizen als voorportaal voor het kerkhof en de zogende minnen, een moederlijke uitbestedingspraktijk die de meeste baby's met hun leven moesten bekopen.

De geschiedenis van infanticide en verlating vormt het pièce de resistance in Hrdy's boek dat als kernthema de moederlijke ambivalentie heeft. Het werkt als een dreunend akkoord in een betoog dat van alle kanten belicht dat het moederschap voor vrouwen weliswaar een bestemming is, maar vaak genoeg strijdig blijkt met de eigen overlevingskansen of die van eerder geboren kinderen. Zonder de hulp van allomoeders lukt het niet. Zelfs John Bowlby, de man van de hechtingstheorie die lange tijd door de moeders-terug-naar-de-aanrecht!-beweging als wetenschappelijk paradepaardje werd opgevoerd, ontkende niet dat een kind in staat is tot meerdere veilige hechtingen naast elkaar.

Na al die beschrijvingen van hoe er met moederschap wordt omgesprongen in verschillende tijden, in verschillende culturen, bij verschillende primaten kan de conclusie niet anders luiden dan dat moeders grenzeloos flexibel zijn. Het dictaat van de natuur (zwangerschap, baren, zogen) laat zich gelden, maar wordt tegelijk op allerlei vernuftige en vaak minder ethische manieren ondergraven, ook door sommige andere primaten en ook door allerhande vogels. Werkende moeders kunnen opgelucht ademhalen. De Victoriaanse huis-en-haard ideologie was slechts een kortstondige aberratie in het evolutionaire perspectief.

Het wezen van de evolutiepsychologische redenering is volgens mij niet zozeer 'wat bestaat is goed, anders zou het niet bestaan', maar 'wat bestaat is begrijpelijk en wel hierom'. Zolang de beoefenaren van deze wetenschap zich houden bij analyse is het gevaar van tautologisch redeneren groter dan dat van de naturalistische dwaling. Een extreem voorbeeld van dat laatste zien we in het boek van Helen Fisher (besproken in kader) die zich overgeeft aan vrouwenverheerlijking op grond van door de evolutie gevormde typisch vrouwelijke eigenschappen.

Beatrijs Ritsema