Bevolkingsimplosie

Beatrijs Ritsema

Demografische prognoses zijn per definitie onheilspellend. Of de lijntjes in de grafiek nu stijgen of dalen, er wordt altijd gewaarschuwd dat het verschrikkelijk mis gaat, als de huidige tendens zich voortzet. Jarenlang heerste er grote bezorgdheid over de ongebreidelde groei van de wereldbevolking. Ontwikkelingswerkers en seksuele voorlichters werden ingezet om de mensen in de Derde Wereld te overtuigen van het nut van anticonceptiemiddelen. In China werd de onmenselijke één-kind-per-echtpaar-politiek ingevoerd. Niet alleen desastreus wegens het persoonlijk leed, de gedwongen abortussen en de geheime, rechtenloze kinderen, maar ook omdat deze maatregel op den duur tot een tekort aan vrouwen leidt.

Bevolkingsgroei is gevaarlijk, maar bevolkingsafname kennelijk ook. In de westerse landen zitten de geboortecijfers al geruime tijd onder het vervangingsniveau. Als vrouwen doorgaan met zo weinig kinderen krijgen als ze nu doen, dan buigt het lijntje van de bevolking naar beneden in de grafiek en zakt het aantal inwoners van een land. In het Vpro-programma DNW op zondagavond maakte een vrouw die twijfelde of ze zelf wel of niet aan kinderen zou beginnen een rondgang langs allerlei deskundigen om te praten over het gebrek aan animo onder vrouwen voor het moederschap. De geïnterviewde personen waren het met elkaar eens dat bevolkingsdaling slecht was voor een maatschappij, omdat ‘de welvaart dan achteruit gaat’. De uiteenlopende ‘oplossingen’ die zij in petto hadden (fokpremies, salarissen voor moeders) waren van Chinese snit: overheidsingrijpen in privé-aangelegenheden.

Van bovenaf de vruchtbaarheid dirigeren in welke richting dan ook, meer kinderen of juist minder kinderen, is altijd gedoemd te mislukken. Een kwalijk bij-effect van een overheid die zich met bevolkingspolitiek bezighoudt is dat het krijgen van kinderen in een moreel kader wordt geplaatst. Nu eens is het egoïstisch, dan weer juist altruïstisch. Toen de kernkoppendoem in Nederland vigeerde en toen iedereen zich druk maakte over de mondiale bevolkingsexplosie was het zelfzuchtig om nageslacht te willen. Nu er bevolkingsachteruitgang dreigt, gaan er stemmen op om de voortplanting met financiële prikkels te ‘belonen’. Het is ineens sociaal-wenselijk gedrag geworden. Maar het wel of niet krijgen van kinderen heeft niets te maken met egoïsme of altruïsme. Het geboortecijfer is de som van individuele beslissingen die mensen weloverwogen nemen en waar de maatschappij het in de toekomst maar mee moet zien te redden.

Zodra de welvaart toeneemt, zakken de geboortecijfers. Dat is te zien in Zuid-Amerika en Zuid-Oost-Azië, waar mensen onmiddellijk afzien van grote gezinnen, als er voldoende garantie bestaat dat een klein aantal nakomelingen de volwassenheid zal bereiken. In het westen is samen met een gestaag toenemende welvaart de voortplanting een keus geworden voor vrouwen, met als risico dat op termijn diezelfde welvaart zal afnemen. Hoe ziet dat scenario eruit? Het lijkt niet erg waarschijnlijk dat mensen ineens geen geld meer hebben om zich huizen, auto’s of vakanties te permitteren. Het venijn van de demografische terugslag zit in de enorme aantallen babyboomers die zich gedurende een jaar of vijftien allemaal tegelijk door de flessenhals naar het verzorgingshuis moeten persen. Dat lukt natuurlijk niet, daar kun je donder op zeggen. Bij de generatie voor hen (de ouders van de babyboomers) is het nu al dringen geblazen voor verzorging en medische hulp, terwijl hun aantal veel geringer is.

De babyboomers zullen in mindere mate hoogbejaard worden dan hun ouders dat nu zijn. De leeftijd die mensen gemiddeld bereiken zal een paar jaar zakken, misschien van 78 naar 75 jaar of iets dergelijks. De vraag is of dat zo’n vreselijke ramp is. De 80-plus jaren behoren in het algemeen niet tot de plezierigste van een willekeurige levensloop.

Gemiddelde levensverwachting is de belangrijkste indicator voor welvaart. Tegen de tijd dat de babyboomers massaal overlijden, krijgt de welvaart een tijdelijke inzinking. Maar dat is in vijftien jaar weer voorbij. En intussen wordt het hier een stuk rustiger met minder files op de wegen en minder mensen. Tot de volgende babyboom. Het lijntje gaat neer en dan weer op.