Bespreekbaarheid

Beatrijs Ritsema

In de 'Zomergasten'-aflevering met Gerard-Jan Reijnders kwam de interessante vraag aan de orde waarom de post-moderne kunst (vooral die van het theater) het publiek zo weinig aanspreekt. Dat beweerde althans Freek de Jonge, die meteen ook maar zijn eigen vraag beantwoordde: omdat het allemaal zo lelijk en somber is. Het gaat over ellende en afzichtelijkeid en nergens schemert een sprankje licht. Kan het niet wat positiever, vroeg De Jonge zich af. Maar het is natuurlijk niet de taak van de kunstenaar om het publiek the bright side of life voor te houden. Niet dat dat verboden is, een verheffende boodschap vormt alleen net zo min een garantie voor kwaliteit als een neerdrukkende. Reijnders had dan ook geen moeite deze aanval op het moderne toneel te pareren met verwijzing naar allerlei stukken en films die naar zijn mening van topklasse waren.

Toch had De Jonge een punt met zijn klacht over geringe aansprekendheid en zijn ergernis over het naarstig zoeken naar taboes. Of een kunstuiting nu positief of negatief van toon is, er moet sprake zijn van de een of andere taboe-overschrijding, anders wordt er geen interesse gewekt. In de literatuur circuleren al eeuwen dezelfde thema's die door schrijvers gebruikt worden om het beoogde effect te bereiken. Overspel is een sterk voorbeeld van een thema dat het nog steeds vrij goed doet, al heeft de komedie-variant met overspeligen in kasten en onder bedden zijn zeggingskracht verloren. Opvolgingskwesties, generatieconflicten, ultieme eenzaamheid en depressie houden ook nog steeds stand. Toch worden met het afbrokkelen van taboes de mogelijkheden beperkter, zeker in de categorie psychologisch drama, die wel het meest te lijden heeft onder de toegenomen bespreekbaarheid der dingen.

Neem bijvoorbeeld het thema van de moeder-zuster. Het is een klassiek gegeven: tienermeisje wordt zwanger, om aan de dreigende schande te ontsnappen smeedt het gezin een complot: meisje krijgt in afzondering een kind, dat vervolgens door haar moeder wordt opgevoed als nakomertje, terwijl zijzelf de rol van oudere zus speelt. Het maakt deel uit van het levensverhaal van Jack Nicholson, maar duikt op in talloze films en boeken tot, schat ik, een eind in de jaren zeventig. Nog steeds zie je het thema wel langskomen op de tv in B-films of detective-series, maar je kunt je afvragen of de tienermeisjes in Amerika die met hun peuter op schoot naar zo'n film zitten te kijken onder de indruk zijn. Waarschijnlijk begrijpen ze de plot niet eens. Hoezo ongehuwd zwanger een schande? Waar doet iedereen zo moeilijk over? En ze zappen door naar iets wat ze wel herkennen, opkomst en ondergang van een drugsbende of zo.

Van de week zag ik de film An Awfully Big Adventure over een jong weesmeisje dat opgevoed wordt door haar oom en tante en een verhouding krijgt met een toneelspeler, die zoals later blijkt eens haar moeder bezwangerde. Incest! De wereldliteratuur staat er bol van, te beginnen met Oedipus. Maar deze film, gemaakt in 1995 en gesitueerd in de jaren vijftig, zou nooit in deze tijd kunnen spelen. Nu worden wees-, pleeg- en adoptiekinderen niet belogen, als ze naar hun ouders vragen. Voorgeschiedenissen zijn bespreekbaar (juist het verzwijgen is funest voor een kind) en de kans dat een vader het onbewust met zijn dochter aanlegt is praktisch nihil.

Blinde incest verdwijnt daarmee als thema uit de kunst om plaats te maken voor open incest. Helaas heeft open incest niet de dramatische kracht van blinde incest. Iedereen kan zich aangesproken voelen door het verhaal van Oedipus vanwege de identificatie en de tragiek van het noodlot. Maar open incestverhalen wekken vooral schouderophalende walging, een reactie die het thema lijkt voor te bestemmen tot larmoyante tv-films of low brow-literatuur. Geen high art in ieder geval totnutoe en ik zie het er ook niet van komen.

De kracht van literatuur is om een schijnwerper te richten op het schaamtevolle, dat, hoe particulier ook, toch universele geldigheid heeft. Maar in een cultuur zonder schaamte hobbelt de kunst hijgend achter de therapeutische talkshows aan. Van het verhaal van de zwangere vrouw die besloot de helft van haar tweeling te aborteren valt met geen mogelijkheid een drama à la Sophie's Choice te componeren. Elk spoortje schaamte is al op voorhand onschadelijk gemaakt.