Meer dan alleen het oog

Een paar jaar geleden stond er op de grasstrook van een drukke straat in mijn buurt een enorme gouden schildpad die op zijn nek een klein mensje vervoerde met teugels in de hand. De sculptuur van Jan Fabre (onderdeel van een beeldententoonstelling door heel Amsterdam-Zuid) was een ware aanwinst voor de omgeving. Ik was niet de enige die er zo over dacht, want toen de tentoonstelling op z’n eind liep, kwam er een, helaas mislukt, buurtinitiatief om het beeld met behulp van donaties van omwonenden een permanente opstelling te bieden.

De aantrekkelijkheid van de schildpad zat niet alleen in de esthetiek van de gladde vorm en het blinkende goud, maar ook in de absurditeit van de voorstelling zelf. Je kunt er een ironische variatie op het klassieke ruiterstandbeeld in zien. Eeuwenlang dienden ruiterstandbeelden om de macht van nobele heersers over hun vurige paarden (en de rest van de wereld) te laten zien. Het figuurtje op die reuzenschildpad heeft diezelfde pose, maar bestuurt helemaal niks. De schildpad gaat zijn eigen gang als een tank van het onbewuste  en de ruiter dénkt alleen maar dat hij de zaak onder controle heeft. In aansprekende kunst is een voorstelling ook altijd iets anders dan het beeld sec.

De combinatie van esthetiek en zeggingskracht is zeldzaam in de hedendaagse beeldende kunst. Kunstwerken scoren ofwel hoog op mooiheid (en dan zit je al snel in de design- of illustratiesfeer) ofwel hoog op betekenis en symboliek (en dan stoten ze vaak af). In zijn net verschenen boek De navel van Daphne ontfermt filosoof en kunstkenner Maarten Doorman zich over het lot van de beeldende kunst. Naast beschouwingen over engagement en autonomie van kunstenaars houdt hij een provocerend pleidooi voor sluiting van het Rijksmuseum, althans verhuizing van de inhoud ervan naar het Paleis op de Dam, en het opnieuw inrichten van het gebouw met hedendaagse kunst, een soort zichzelf gedurig verversende Documenta.

Maarten Doorman weet natuurlijk als geen ander dat dit nooit zal gebeuren en dat ook niemand dat wil. Mensen gaan naar een museum voor museale ervaringen en wat er te zien is staat noodzakelijk in het teken van conservering. Het beste voorbeeld van de museale ervaring geeft Doorman zelf, als hij de Condensation Cube uit 1964 van Hans Haacke bespreekt: een glazen kubus met een plasje water erin dat verdampt door het zonlicht en vervolgens condenseert tegen de glazen wanden. Tussen het in zichzelf besloten kunstwerk en de beschouwer zit een muur, transparant weliswaar, maar toch een muur. Er komt geen zuchtje buitenlucht aan te pas.

Actuele kunst werkt met participatie.

Hedendaagse kunstbelevingen spelen zich nauwelijks in het museum af. Het overgrote deel van de bezoekers komt uitdrukkelijk naar het museum voor het verleden. Actuele kunst werkt met participatie. Mensen willen erbij betrokken zijn met meer dan alleen het oog. Los van de kwaliteit van de performances zegt de groeiende populariteit van re-enactments iets over hoe mensen met kunst willen omgaan. In Amerika worden al decennia lang veldslagen uit de Burgeroorlog nagespeeld. Ook de slag bij Waterloo werd opgevoerd met honderden figuranten. De meezing-Mattheus is inmiddels een traditie, The Passion is elk jaar in de lijdensweek een grotere happening en binnenkort wordt ook Brahms’ Ein Deutsches Requiem door een hele concertzaal vol amateurs meegezongen.

Als mensen al een hedendaagse museale ervaring willen, dan geen agressieve schilderijen of onbegrijpelijke sculpturen, maar de Magical Mystery Tour van de Beatles, live in het theater uitgevoerd door muzikanten die het geluid van de plaat exact kopiëren, compleet met de scheepsgong uit 1967. Of ze gaan naar jazz-juweeltjes luisteren in het theater, omgevormd tot jazz-club, waar ze ondergedompeld worden in de sfeer van Manhattan jaren vijftig met de bijbehorende straatbeelden op schermen geprojecteerd voor de betere totaalervaring.

De hoogtijdagen van de traditionele beeldende kunst zijn voorbij, vermoed ik, al is het eeuwig zonde dat die schildpad van Jan Fabre niet kon blijven staan bij mij om de hoek.