Rechtvaardigheid

Beatrijs Ritsema

Erfenissen zijn niet rechtvaardig. Ze houden de maatschappelijke ongelijkheid in stand, doordat rijkdommen telkens van ouders op kinderen worden doorgegeven. Het ene gespreide bedje genereert het volgende. De ene persoon heeft een onvergelijkbaar betere uitgangspositie in het leven dan de andere. De erfenis vertegenwoordigt alles waar het communisme zich tegen afzette en werd dan ook onmiddellijk afgeschaft door Lenin en consorten. Renate Rubinstein schreef eens een stuk, waarin ze uitlegde hoe sterk dit rechtvaardigheidsstreven inging tegen de menselijke natuur. Als na je dood al je bezittingen aan de staat vervallen, is het net alsof je voor niets hebt geleefd; als er dan toch iemand moet profiteren van je dood, dan toch zeker degenen die je liefhebt, of desnoods een goed doel van eigen keuze. Alles beter dan dat het op de grote hoop verdwijnt.

Wij hier in het kapitalistische westen zijn nooit zo stom geweest die elementair-menselijke neiging tot erfenissen nalaten (en ontvangen) te ontkennen. Toch is ook hier een erfenis niet iets om open en trots over te doen, eerder besmuikt. Het traditionele standen-kapitalisme heeft zich intussen ontwikkeld tot een op kapitalistische leest geschoeide meritocratie, die draait om het individu en zijn streven naar geluk. Alleen op zijn prestaties mag iemand worden afgerekend. Afkomst, huidkleur, religie zijn daarbij irrelevant, evenals de verrichtingen van voorouders. De meritocratie houdt niet van overerfde rijkdom en niet van generaties elkaar opvolgende notarissen of chirurgen met hun waas van nepotisme. Maar wat doe je eraan? In een maatschappij die het recht op erfenissen erkent en de vrije keuze van het individu bovenaan plaatst, is het onmogelijk ter wille van de rechtvaardigheid de bevoordeelden van hun voordeeltjes te beroven. Je kunt een notaris niet verbieden zijn kind voor notaris in de wieg te leggen. Hoogstens kun je zijn miljoenenerfenis van flinke successietarieven voorzien, maar het echte kapitaal bevindt zich in de notarisgenen en in het notarismilieu en niet op diens bankrekening.

Het enige wat overblijft om toch de rechtvaardigheid binnen een maatschappij te verhogen is het wegwerken of verzachten van negatieve erfenissen. Hier ligt een taak voor de overheid. Negatieve erfenissen zijn altijd door erfgenamen afgewezen – met een juridische steun in de rug. Niemand hoeft financieel kapot te gaan aan de schulden van zijn vader. Doorredenerend is het niet meer dan rechtvaardig dat mensen die in het verleden buiten hun schuld schade hebben geleden daar op de een of andere wijze compensatie voor ontvangen. En niet alleen zij, maar ook hun kinderen en kleinkinderen, want negatieve erfenissen, zoals het als slaaf ontvoerd zijn naar Amerika, blijven doorwerken. De meritocratie kan niet anders dan erkennen dat zo'n zwaarbeladen uitgangspositie een onrechtvaardigheid is die bestrijding verdient, ook al kan de schade met geen mogelijkheid becijferd worden, zoals in het geval van de nakomelingen van zwarte slaven. Ook voor de (nabestaanden van de) joodse slachtoffers uit de Tweede Wereldoorlog is financiële genoegdoening dan wel excuses, danwel een combinatie van deze twee een absurditeit in vergelijking met het historische onrecht. Maar misschien is het goed er tenminste over te spreken, als een actievere vorm van herdenken. Zonder geheugen zou de meritocratie even onmenselijk zijn als het communisme.

De erfgenamen van Malevitsj eisen hun rechtmatig erfdeel op: de schilderijen die nu in het Stedelijk Museum hangen. Als Malevitsj niet geleefd had in de terreur van het nazisme en het communisme, had hij zijn schilderijen zelf kunnen beheren en waren de erfgenamen nu rijk geweest. Volgens hen is gederfd geluk hetzelfde als schade die in aanmerking komt voor compensatie.

Het onmenselijke communisme werkte hard aan het wegsnijden van oneerlijke voordelen. De meritocratie-met-een-menselijk-gezicht legt zich toe op het compenseren van oneerlijke nadelen. Maar uiteindelijk blijft elk individu een optelsom van arbitraire, per definitie onrechtvaardige erfenissen, waar hij zelf een draai aan zal moeten geven.