Tristan Smith

The Unusual Life of Tristan Smith

door Peter Carey

Uitgever Alfred A. Knopf, 422 p., $ 24

Met het scheppen van een imaginaire wereld hebben schrijvers meestal een bedoeling die in de sfeer van maatschappijkritiek ligt. Het resultaat is de ene keer humor of satire, dan weer een parabel over het menselijk tekort, soms ook een grimmig sprookje met apocalyptische uitstapjes. Science fiction romans zijn op hun best consequent uitgewerkte gedachte-experimenten, extrapolaties van bestaande maatschappelijke trends.

In The Unusual Life of Tristan Smith schetst Peter Carey een zelf-bedachte, zij het goed herkenbare wereld. Het eilandenrijk Efica, geboorteland van de afzichtelijke misvormde Tristan, staat model voor alle kleine landjes waar ook ter wereld die volgens het recht van de sterkste overheerst worden door een groot en machtig buurland, in dit geval Voorstand. Het is niet moeilijk om in Voorstand het huidige Amerika te herkennen. De invloed van Voorstand is vooral cultureel – het land exporteert de amusementsindustrie Sirkus en alle commerciële spin-offs daarvan – hoewel de machthebbers zich ook niet ontzien om kernafval op te slaan op een van Efica's eilanden en politieke tegenstanders ter plekke uit de weg te ruimen.

Tristan Smith wordt geboren als zoon van Felicity Smith, een uit Voorstand afkomstige actrice, die ooit als foto-model in Efica is blijven hangen en later een geëngageerde theatergroep oprichtte. Deze theatergroep, de Feu Follet, speelt Shakespeare, Tsjechov en allerlei zelfgemaakte stukken en in de zomer trekken ze op het platteland van eiland naar eiland met de oorspronkelijke Efica-versie van het Circus.

Tristan groeit in het theater op temidden van acteurs. Zijn aangeboren defecten lijken in dit milieu onoverkomelijk. Zijn gezicht is zo misvormd (hij heeft bijvoorbeeld geen lippen) dat hij nauwelijks verstaanbaar is. Zijn benen staan verkeerd en hij heeft dwerggroei. Toch wil hij acteur worden, omdat het het enige is wat hij kent. Gelukkig heeft hij drie vaders. De echte, Bill Millefleur, is de jeune premier van het gezelschap – hij vertrekt op een gegeven moment naar Voorstand om daar als veredeld gastarbeider geld te verdienen in het Sirkus. Dan is er Vincent, de tweede minnaar van zijn moeder, een hooggeplaatste industrieel met politieke ambities. En tenslotte Wally, het manusje van alles van de Feu Follet, die de dagelijkse opvoeding van Tristan voor zijn rekening neemt uit liefde voor diens moeder.

De theatergroep wordt door de verre vijand oogluikend gedoogd. De subversieve stukken die in het armzalige theatertje voor eigen parochie worden gespeeld maken immers nog geen krasje in het glanzende pantser van het Voorstand-Sirkus. Daar komt verandering in, wanneer Felicity Smith besluit om de politiek in te gaan. Geholpen door haar tweede minnaar, de groot-industrieel, staat ze met haar partijprogramma voor een vrij Efica op het punt de verkiezingen te winnen, wanneer ze vermoord wordt.

Als Australiër heeft Peter Carey waarschijnlijk meer moeite met het Amerikaanse culturele imperialisme dan Europeanen die beschikken over langere tradities en een eigen taal. De afkeer

van de geliktheid van een massacultuur, waar iedereen voor door de knieën gaat, is voelbaar. Toch laat de hele mise-en-scène mij betrekkelijk koud. Carey knutselde een fantasiewereld in elkaar en gaandeweg kwam daar steeds meer bij kijken: de geschiedenis van de landen (compleet met eigen jaartelling), de taal (hoewel ze in beide landen dezelfde taal spreken, zitten er in het Voorstands veel Nederlandse elementen en in het Efica's allerlei Franse woorden) en de mythologie, die de crux van het boek moet uitmaken. Dit decor wordt nader verklaard in voetnoten met verwijzingen naar boeken, kranten, of transcripties van processen. Carey heeft landkaartjes bijgevoegd en twee verklarende woordenlijsten. Het procédé is effectief genoeg – de lezer wordt met huid en haar het boek in getrokken – alleen met de mythologie wil het niet lukken.

Dit komt door de inhoud van de mythes, waarin Bruder Mouse, Bruder Duck en Bruder Dog prominent figureren. Het is onmogelijk om niet meteen Mickey Mouse, Donald Duck en Goofy voor je geestesoog te zien verschijnen, ook al doen ze in die mythes veel verhevener dingen dan in de bekende Disney-tekenfilms en strips. Die directe associatie wringt. Het is moeilijk te aanvaarden dat een au fond onschuldig ikoon als Mickey Mouse (hoe commercieel ook) de gedachten van de wereldpopulatie gaat beheersen, zoals Jezus dat heeft gedaan of Karl Marx. Dat zou betekenen dat niemand meer het kinderstadium ontgroeit.

Hetzelfde geldt voor Carey's andere projectie, het Voorstandse Sirkus (in Efica: Circus). Het Sirkus is ieders meest populaire vrijetijdsbesteding. Overal staan gigantische koepels, waarin continu voorstellingen gehouden worden. De acteurs voeren voornamelijk fysieke hoogstandjes uit. Het zijn eigenlijk een soort geavanceerde potsenmakers. De thrill zit er in dat er geen veiligheidsmaatregelen bij te pas komen, zodat er af en toe eentje doodvalt. In Efica, waar het er primitiever aan toe gaat, werkt men nog met dieren; in Voorstand, waar iedereen volgens de wet vegetariër is, wordt dit als barbaars gezien, niet vanwege het gevaar voor mensen, maar vanuit het 'rechten van het dier'-perspectief. Ook het idee van een allesoverheersende circus-verslaving komt mij een beetje kinderachtig voor. De essentie van het Voorstandse/Amerikaanse cultuurimperialisme is verregaande kinderlijkheid, volgens Carey, en dat lijkt mij weer een iets te makkelijk stereotype.

The Unusual Life of Tristan Smith volgt verder het spoor van een reguliere ontwikkelingsroman, waaraan om de vaart erin te houden ook een dosis spionage is toegevoegd. Als geheel is het boek een kaleidoscopisch allegaartje – personages duiken op, compleet met levensgeschiedenis en verdwijnen weer spoorloos -, maar de even scherpzinnige als mismaakte Tristan Smith is als hoofdpersoon krachtig genoeg om de aandacht van de lezer vast te blijven houden. De zoektocht naar zijn vader in het desolate Saarlim (lees New York) mondt uit in een prachtige finale, waarin de onverschrokken held via Bruder Mouse het ongetwijfeld eenmalige genoegen mag smaken met een vrouw de liefde te bedrijven. Zo kan een verachtelijk ikoon toch nog zijn nut afwerpen.

Beatrijs Ritsema