De kracht van labels

Beatrijs Ritsema

Iemands leven verhoudt zich tot zijn levensverhaal als een lapjesmand met restjes wol tot een zelfgeweven sprei. Op elk moment kun je de inventaris van je leven opmaken: lapjes sorteren op kleur of vorm of grootte of materiaalsoort en zo een zekere ordening aanbrengen. Hoe groot de chaos van een leven in retrospectief ook is, iedereen beschikt over het houvast van de chronologie. Het op volgorde zetten van gebeurtenissen in de tijd lijkt geen noemenswaardige ingreep, maar het is de belangrijkste voorwaarde voor het waarnemen van causaliteit.

Als A vooraf gaat aan B, wordt A al snel als oorzaak van B gezien. Als bijvoorbeeld een moeder doodgaat, dan is haar dochter verdrietig voor maanden, misschien wel jaren. Een duidelijke causale samenhang. Maar als ze een paar jaar later zakt voor haar eindexamen, is er dan nog sprake van oorzaak en gevolg? Of als ze juist met hoge cijfers slaagt (moeder zou het zo gewild hebben), is er dan ook een samenhang? Zo weven mensen een coherent levensverhaal – ze moeten wel, want anders zitten ze met een berg betekenisloze incidenten en dat zou het leven tot onzin reduceren.

Toch overvalt me vaak een gevoel van twijfel als ik anderen, mezelf incluis, uitspraken hoor doen in de trant van 'omdat ik thuis de oudste was, ditenmedat' of 'omdat ik in het buitenland gewoond heb, zusenmezo'. Het klinkt allemaal plausibel genoeg, maar is het ook onomstotelijk waar? Misschien had het wel niets uitgemaakt als sommige zaken anders hadden gelegen, binnen bepaalde marges natuurlijk, maar hoe liggen die marges?

Freud was degene die het causaliteitsprincipe in volle hevigheid in de behandeling van psychische stoornissen introduceerde. Freud kon heel mooi schrijven en dit leverde case-histories op, zo spannend als detective-verhalen. Sindsdien hebben talloze therapeuten zich op het genre gestort en daarmee bijgedragen tot een steeds verdergaande psychologisering van het levensverhaal. Als het levensverhaal een zelfgemaakte sprei is, dan is de case-history een fraai gepunnikt koord: elk restje wol, hoe onaanzienlijk ook, wordt verwerkt in de elegante, veelkleurige worst die onderaan de paddestoel verschijnt.

Een van de sterkste case-histories van deze tijd, het geval Sybil (16 verschillende persoonlijkheden scholen in haar geest), werd onlangs in The New York Review of Books van z'n voetstuk gestoten. In 1973 schreef de journaliste Flora Rheta Schreiber het boek Sybil, een grote bestseller (destijds als feuilleton gepubliceerd in De Volkskrant) die het beginpunt markeert van de multipele-persoonlijkheidsbeweging. Het was een uitgesproken bizar verhaal, wemelend van seksueel misbruik, martelingen en al die persoonlijkheden die als een duveltje uit een doosje opdoken en wegschoten, maar de niet-versagende psychiater Cornelia Wilbur gaf het geval cachet en geloofwaardigheid.

Mooi niet dus. In The NYRB wordt Herbert Spiegel geïnterviewd, een collega van Wilbur die Sybil vele jaren gebruikte als proefpersoon in zijn hypnose-onderzoek – Sybil was extreem suggestibel. Van afgesplitste persoonlijkheden was Spiegel nooit iets gebleken, wèl wist hij dat Wilbur er op een gegeven ogenblik toe was overgegaan om bepaalde gevoelens aan te duiden met specifieke eigennamen – je moet toch wat in de loop van 2354 psychoanalytische sessies. Cornelia Wilbur wilde na 11 jaar wel eens over haar patiënt publiceren, maar kreeg geen voet aan de grond in de vakpers. Vervolgens wendde ze zich tot een serieuze journaliste (Schreiber) die geïntrigeerd werd door al die namen, waarna er op de uitgeverij het begrip 'multipele persoonlijkheid' werd bedacht.

Een nieuw en glanzend label dat als een openbaring werkte. Met terugwerkende kracht kon het hele leven van Sybil (en al die therapie-uren) met betekenis worden opgeladen. De schrijfster, de psychiater en de patiënte stortten zich in een folie à trois en de enorme financiële revenuen werden eerlijk in drieën verdeeld.

Er was geen vooropgezet bedrog, alleen een wanhopig rondklauwen naar betekenis. Liever de meest uitzinnige causaliteit te omarmen dan met lege handen te staan.