Monoculturalisme

Beatrijs Ritsema

Tot twee keer toe sprak de zangeres/ex-rechter Corry Brokken de schrijfster Lulu Wang toe met het zinnetje 'Ken je dat woord?' Het gebeurde in het damespraatprogramma Ladies Only en het betrof de woorden 'ontgoocheld' ('teleurgesteld' verklaarde Brokken hulpvaardig) en 'zelfreflectie'. Twee keer ging ik plaatsvervangend door de grond vanwege de neerbuigendheid. Lulu Wang is in China geboren, woont een jaar of tien in Nederland en heeft een dikke roman geschreven nota bene in het Nederlands! Die kun je toch niet toespreken alsof ze een randdebiel is. En dan nog, ook voor randdebielen geldt in het openbaar de code dat je je niet boven hen stelt.

Het feit dat Wang een Chinees uiterlijk heeft, hier en daar een grammaticaal foutje maakt of het verkeerde lidwoord kiest, moet bij Brokken onbewust het idee hebben doen postvatten dat Wang dom is, hetgeen leidde tot een sociale gaffe van de eerste orde. Je zou het gedrag van Brokken kunnen bestempelen als een uiting van vooroordeel, een vorm van discriminatie, ja zelfs van etnocentrisme. Dat denk ik allemaal niet. Voor mij is het gewoon domheid en onbenul, sociale onhandigheid van iemand die niet weet hoe het hoort.

De waarde 'ieder mens (cultuur, volk, enz.) verdient respect' zal Brokken zonder na te denken onderschrijven. Wat er mis ging zat in haar patroniserende houding. Hier werd niet zozeer een waarde overtreden, alswel een norm. Men hoort elkaar in het openbaar niet patroniserend te woord te staan. Dat is niet conform de heersende etiquette, die een uitvloeisel is van de overkoepelende waarde gelijkheid of gelijkwaardigheid.

Het verschil tussen waarden en normen is niet altijd even duidelijk. De twee begrippen lopen in elkaar over en er bestaat een neiging om van alles op het conto van de waarden te gooien. Het gebied van de waarden kan hierdoor onbeperkt uitdijen, wat ten koste gaat van het gebied van de normen. Persoonlijk vind ik dat jammer en ongewenst, omdat er over normen veel makkelijker en rationeler te discussiëren valt dan over waarden. Om het onderscheid nog even op te halen: een waarde is iets groots en centraals dat door hele culturen tegelijk wordt gedeeld, een norm betreft meer de regel volgens welke die waarde gestalte krijgt. Als de waarde bijvoorbeeld is 'gelijke kansen voor iedereen', dan zou een norm kunnen zijn 'positieve discriminatie'. Niet iedereen zal het erover eens zijn dat dit de handigste manier is om het ideaal van gelijke kansen te bereiken, maar daar kun je dan over debatteren.

Een van de symptomen van de overdreven aandacht voor waarden ten koste van die voor normen is de opkomst van de multiculturele maatschappij. Deze schimmige entiteit is reeds aanwezig, of moet juist nodig in elkaar getimmerd worden, dat hangt ervan af, maar er is in ieder geval sprake van vele, met elkaar concurrerende en strijdige waarden, die toch ook over en weer gerespecteerd moeten worden. Dat heet dan de multiculturele samenleving.

Anil Ramdas maakt zich vorige week in zijn column boos op Maarten van Rossem omdat die de multiculturele samenleving onnodig vond. Het gaat Ramdas om de zichtbaarheid van allochtonen in de media, de literatuur en andere prominente plekken in de maatschappij. Die zichtbaarheid zou wel wat beter kunnen, maar je lost dit probleem niet op door de tegenstelling aan te scherpen tussen de autochtone Nederlandse mono-cultuur en diverse allochtone subculturen.

Wie culturen vergelijkt (ook al gebeurt dat zo respectvol als onder multiculturalisten) vergelijkt waarden. In de Nederlandse cultuur geldt een handvol waarden, waar praktisch iedereen achter staat, ook allochtonen. Deze waarden hebben met vrijheid te maken (van godsdienst, van atheïsme, van relatiekeuze, van homoseksualiteit) met gelijke behandeling (van vrouwen, homo's, minderheden), met meritocratie en rijkdomverdeling. Deze waarden zijn zo algemeen dat ze lege hulzen lijken. Zelfs Leendert van Dijke propageert niet dat homoseksualiteit strafrechterlijk vervolgd dient te worden, zoals diefstal. Zijn uitspraak moet opgevat worden als een uiting van door godsdienstige overtuiging ingegeven weerzin, een ongelukkige formulering van de gedachte 'als mijn kinderen maar niet zó worden!' Maar Albert Mol wil hij heus niet achter de tralies zetten.

De waarde 'vrijheid van homoseksualiteit' blijkt ineens van veel steviger kaliber, wanneer je nagaat wat er in veel niet-westerse culturen met homoseksuelen gebeurt. Vervolging, ontkenning, schandalisering en taboeïsering. De waarde 'meritocratie' lijkt bijna banaal, totdat je stilstaat bij het feit dat in grote stukken van de wereld feodale verhoudingen heersen, of kaste-systemen of nomenklatoera-lagen, die allemaal gepaard gaan met corruptie, en waaruit voor de onderliggende groepen geen ontsnapping mogelijk is.

Geen wonder dat zoveel mensen uit zoveel verschillende culturen allemaal naar het een of andere westerse land proberen te ontkomen. Daar is hun persoonlijke, godsdienstige en politieke vrijheid gegarandeerd en bovendien kunnen ze via de meritocratie proberen hun levenslot te verbeteren. Als dit hen zelf niet lukt, dan althans hun kinderen. Immigranten omarmen noodzakelijkerwijs de waarden van de westerse cultuur, meestal vrijwillig omdat hun eigen cultuur hen niet beviel, soms ook onvrijwillig, als ze bijvoorbeeld hun dochters niet naar school sturen en op hun donder krijgen van de leerplichtambtenaar. Ze moeten zich wel aan de uitgangspunten conformeren, er is met andere woorden wel degelijk sprake van een monoculturele maatschappij.

Onderlinge verschillen tussen de dominante cultuur en diverse subculturen (halal geslacht vlees, hoofddoekjes, iemand niet aankijken uit beleefdheid, opvoedingsstijl) spelen zich niet zozeer af op het gebied van waarden, als wel van normen en gebruiken. Het voordeel van de etiquette-invalshoek is dat het mes van tafel gaat. Hoofddoekjes zijn dan geen symbool van vrouwenonderdrukking, maar een soort Zeeuws oorijzer.

Het aardige van het westerse monoculturalisme is dat theoretisch niemand om irrelevante redenen (afkomst, huidskleur, godsdienst) wordt buitengesloten van deelname. Ook al zit de praktijk vol met missers en fouten, de theorie zelf deugt, wat meer is dan je van een heleboel andere culturen kunt zeggen.