Terminologie

Beatrijs Ritsema

Hoe lang is het geleden dat je het nog onbekommerd over 'negers' kon hebben? Ik schat een jaar of tien, maar het zou heel goed minder kunnen zijn. De termen 'zwart' en 'zwarten' zijn nu zo stevig ingeburgerd dat het bijna lijkt alsof het nooit anders geweest is. Sterker nog, iedereen die nog steeds van 'negers' spreekt, laadt de verdenking op zich daar iets mee te bedoelen, al was het maar dat hij in taalgebruik (en waarschijnlijk ook in allerlei andere opzichten) gehecht is aan vroeger tijden en geen waardering heeft voor modernismen. Sommige veranderingen zijn zo allesoverspoelend dat je wel heel erg verstard moet zijn om er niet in mee te willen gaan.

Kortgeleden zat ik in een gezelschap dat een gesprek voerde over statistische zaken, waarbij een vriendin de woorden 'menskracht' en 'mensuren' liet vallen. Een van de aanwezigen moest daar vreselijk hard om lachen: 'Menskracht! Ha, ha, het schip verging met mens en muis! Laten we vooral mens en paard noemen!' Maar mijn vriendin vertelde dat ze het niet eens uitdagend had bedoeld. Dit waren op haar werk al jaren de geëigende termen, dat had ooit iemand voorgesteld, omdat het toch eigenlijk een beetje belachelijk is om te doen alsof werk alleen door mannen wordt gedaan, en daar was iedereen het wel mee eens geweest, en sindsdien werd er over 'mensuren' gesproken en was men praktisch vergeten dat het ooit anders was.

Soms zijn de veranderingen eufemistisch van aard, zoals in het bekende rijtje van 'meid', via 'werkster', 'hulp in de huishouding' tot 'interieurverzorgster', hoewel dat laatste toch nooit echt is aangeslagen. Of van 'oudjes', via 'bejaarden' tot 'senioren'. Andere verschuivingen zijn juist in de richting van hardere formuleringen. 'Zwart' klinkt harder dan 'neger', 'homoseksueel' minder verdoezelend dan 'homofiel' en 'meid' (daar is ze weer in andere gedaante) een stuk kraniger dan 'meisje'.

In Amerika hebben ze geen woord voor 'meid'. Naast 'girl' bestaan er alleen seksueel geladen termen als 'chick' of 'gal' of 'broad'. Wel hebben ze het zelfbewuste 'homemaker' als opwaardering voor 'housewife'. Een Nederlands equivalent is moeilijk: thuismaker? chef van de binnendienst?

Het lastige van dit soort nieuwe woorden is dat ze vaak zo aanstellerig klinken; de gebruiker geeft bovenal te kennen recht in de leer te zijn. Iemand die zichzelf 'een witte' noemt gaat alvast liggen om des te beter gegeseld te worden voor vijf eeuwen onderdrukking en kolonialisme door blanken.

Aan de andere kant kan het vasthouden aan oude woorden ook nogal aanstellerig klinken. Ooit schreef ik een stukje over gehandicapten, waarin ik het voortdurend over 'invaliden' had. Zogenaamd stoer zeggen waar het op staat, niet dat eufemistische gedoe, maar bij nader inzien tamelijk kinderachtig. Amerikanen zijn het stadium van 'handicapped' trouwens al gepasseerd en spreken van 'disabled' of beter nog 'persons with disabilities'. Er zijn er ook die voorstander zijn van de term 'differently abled' of 'physically challenged' ('niet-gehandicapten' worden door hen 'temporarily abled' genoemd). Deze sergeanten van de taalpolitie vinden ook dat er teveel bijvoeglijke naamwoorden zelfstandig worden gebruikt. Het is discriminerend om te zeggen: 'He is a Jew'. Dat moet zijn: 'He is a Jewish person.' Daar zit in zoverre iets in dat ik zelf ook niet zo snel zou zeggen: 'hij is jood'. 'Hij is joods' klinkt neutraler. Maar 'joodse mensen' gaat weer de verkeerde kant op. Ik weet niet waar het vandaan komt, maar bij alle combinaties van 'mensen' met een bijvoeglijk naamwoord: 'arme mensen', 'jonge mensen', 'homoseksuele mensen', en dus ook 'joodse mensen' moet ik onweerstaanbaar aan huisdieren denken. Maar de Amerikaanse taalpolitie is er dol op: 'persons of color', 'Japanese persons', 'gay and lesbian people' enz.

Het wordt steeds meer een mijnenveld van potentiële beledigingen, vooral omdat minderheidsgroepen onderling het niet eens zijn over hoe ze aangeduid willen worden. Sommige zwarten heten liever 'Afro-American', veel gehandicapten zien weinig in de term 'differently abled'. Het is getouwtrek over gevoeligheden, die steeds erger worden naarmate ze omzichtiger benaderd worden. Onschuld is niet meer mogelijk. Elke term is vatbaar voor kritiek en iedereen zit in de val. Dit schijnt de post-moderne menselijke conditie te zijn.