Beloonbaar gedrag

Een kleine eeuw behaviorisme in de sociale wetenschappen heeft niets anders dan tautologische inzichten opgeleverd. Op een globaal niveau stelt de behaviorist dat mensen uit verschillende gedragsmogelijkheden datgene kiezen dat hen het meeste voordeel biedt. Diverse filosofen wezen al eeuwen eerder op het hedonisme als drijvende kracht voor het handelen, dus in dat opzicht is het behavioristische gedachtengoed zo oud als de wereld. Wel min of meer nieuw was de introductie van het begrip ‘externe beloning’ als hefboom om gedrag in een bepaalde richting te modelleren. De man die in de Middeleeuwen met zijn dansende beer langs de jaarmarkten trok, kreeg alsnog een wetenschappelijke basis, toen Skinner in de jaren vijftig via een uitgekiend beloningsschema de duiven in zijn laboratorium leerde pingpongen.

Behavioristische technieken kunnen natuurlijk ook aangewend worden om menselijk gedrag te vormen. Zo stellen veel ouders hun peuter een snoepje in het vooruitzicht, als hij erin slaagt een plasje op het potje te doen, en plakken onderwijzers stickers in de schriften van schoolkinderen, als ze netjes geschreven hebben. Achtergrond van dit leermodel is dat belonen effectiever is dan straffen, als je een nieuw soort gedrag tot stand wil brengen. Op een simplistisch niveau is dat waar. Zindelijkheidstraining gaat beter met koekjes dan met slaag. Leren zwemmen gaat beter op een vriendelijke, aanmoedigende manier dan met een bullebak.

Maar zodra het gedrag verankerd is, vervalt de behoefte aan beloning. Geen enkele ouder staat met een chocoladereep in zijn hand te wachten tot een achtjarige een geslaagde wc-sessie achter de rug heeft. Een twaalfjarige wordt niet geprezen om het feit dat hij weet hoeveel acht keer zeven is. Bijna al het gedrag dat mensen (jong en oud) door de dag heen zoal vertonen is neutraal gewoontegedrag en komt helemaal niet in aanmerking voor beloning of straf. Het zou toch wel heel eigenaardig zijn, als ik in de supermarkt mijn tas moest openmaken en me laten fouilleren om daarna te horen: ‘Gefeliciteerd mevrouw, u heeft geen winkeldiefstal gepleegd – als beloning voor goed burgerschap krijgt u van ons een tientje.’

Toch is dat precies het mensbeeld van de behavioristen: er bestaan slechts twee soorten gedrag, het ene leidt tot straf en het andere tot beloning. Volgende week promoveert er in Leiden iemand op een onderzoek naar het belonen van goed verkeersgedrag. Deze mevrouw Hagenzieker concludeert dat de verkeersveiligheid aanzienlijk bevorderd wordt, als verkeersdeelnemers niet alleen bekeurd worden voor overtredingen, maar ook beloond worden voor het zich houden aan de regels.

In haar experiment hielden politieagenten automobilisten aan ter controle en gaven hen een cadeaubon van tien gulden, als ze de veiligheidsriem aan hadden. En er werd ook nog een cd-speler verloot. Het publiek scheen het enig te vinden en de politie was blij eindelijk eens een positieve rol te kunnen vervullen. Ach, al die ruwe bolsters hunkeren diep in hun hartje toch naar het brengen van een beetje blijdschap onder de mensen. Als het aan oom agent lag, deelde hij geen parkeer- maar cadeaubonnen uit.

Het idee alleen al dat je personen in auto’s zou moeten belonen om ervoor te zorgen dat ze doorgaan met het volgen van de regels is natuurlijk te kinderachtig voor woorden. Zo zit het dagelijks leven niet in elkaar. Gewoontegedrag is uit de aard der zaak de standaard en niet het middel om een pathetische medaille binnen te slepen. Het is een affront om mensen die niet wildplassen te belonen voor hun fatsoen.

Dit onderzoek mist elke praktische toepasbaarheid. Maar erger dan de verspilde overheidsgelden is de behavioristische aanname dat het verinnerlijken van elementaire regels irrelevant zou zijn. Wie alle gedragingen opbergt in het hok ‘strafbaar’ danwel ‘beloonbaar’ houdt geen onafhankelijke moraliteit meer over. Zo’n cultuur gaat te gronde aan haar eigen duim-omhoog!-stickertjes.

De verkeersveiligheid ten slotte kan eenvoudig bevorderd worden door bekeuringen te koppelen aan een hogere verzekeringspremie.